Slovenskú verziu textu nájdete tu.

Bariľom avri pro vichodos, no imar berša dživav Bratislavate. Pro Ministerstvo práce som šerutňi andre sekcia, savi merkinel palo jekhetane šajibena pašo eurofondi. E duma pal oda,  sar romaňi džuvľi dživel andro šerutno baro foros, no the pal veraduno dživipen le goreha.  

Som lošardo, oj pes amenge pridiľa te arakhel, dičhol oj hin tut but bučipen. Sar dičhon tire dživesa akana prekale pandemia? 

Hin man but buči, bo ala dživesa kerav kherestar. Palo vajkeci čhona peske phendžom, oj ada hin goreder, sar tekerel andre buči. Ode šaj murdarav o počitačis, a džav peske khere. Sar som khere, šaj džav akurat andale obivačka andre kuchňa, a te mnge vareko vičhinel pro telefonos, musaj mange les vazdel.

A sar dičhol miro sako džives? Hin man khere čhajori savi phirel andro eftato trieda a čhavo savo phirel andre osmo trieda, ochtoorendar imar on musaj te el andre škola. Hine imar bare čhavore, ta ča tosara o palo efta ori pre lende zviskinav, či imar hine upre. Anav lnege o tosarakro chaben andri izbi a džives amnege džal sakoneske korkorskro. Miro rom tiž kerel buči andre štatno sprava sar me, tiž kerel kheral, ta čerinas amen.

No pro priklados adadžives somas adre buči, bo sas man buča save našči mange othodžom. Sar kerav kherestar, kamav, sar sako daj pašalo kher,  the stovel e buči pašalo čhave a the bučakri buči. 

Tiro pasus pale vichodno Slovačiko sas jekh ešebno manuš le romandar, saves sas avri phridži barutňi škola. Sar pes leske ada podarindža te kerel?

Andre Amari fameľija pes vakerel, oj sas pale dujto lumakro mariben o papus the leskro bratrancos denašle palo nutena buča. Gele andalo Tatri pale až kie Michalovca, a le  pasuske andro baro šil olestar odgeľa e ľadvina.

Garuvlas pes ko jekh fararis, savo leske šigitindža te phiral avri e bazutno škola. Le fararis sas jekh podmienka,  oj papus mušinel peske te dokerel the e maturita. Nasigeder, sari mar o papus dživlas romňaha a sas les čhave, pes dochudľa andro šovardešngre berša pre Karlovo univerzita Prahate, kaj sikhľolas avri o strojne inžiňerstvo.

Paľis sar avľa pale pre vichodno Slovačiko, thodža pes te kerel thamutňi politika. Leskri agorutňi – posledno politicko funkcia savi kerlas sas, oj kelas direktoris andro podnikos Buťiker (socialno virobno podnikos, savo zamestninlas prevažnones le Romen – tothodo.).   

O nipi andalo regionos le papus prindžarenas sar “rajes inžinieris”, vašoda miri fameľiľa he o džidžarde prindžarde mandar takoj užarnas buter. Priile man pro sikhaviben pre barutňi škola Prahate, pre savi paľi nageľom. Šoha nakamavas pes te zaačhel ole dženendar, savenge napačavas. No kerdžom le papuske baro lošaripen oleha oj geľol te študinel pre Katedra prekalo romaňi kultura Ňitrate. Iľom peske avri študijno odboris socialno the osvetovo buči  špecializovano prekale romaňi kultura.

Sar priles le naromengro (spoločnoskro) dikheňiben  kije etnicita a kija oda oj sal Romaňi džuvľi?

Hin avruno te Romaňi džuvľi pro vichodos a Bratislavate. Michalovcate, khatar som, oj som aver imar šunavas andre bazutňi škola. Anglo miro romipen somas sar maškro duj bare mlinska bara, ada prekal mande sas igen pharo. Pre maškarutňi škola sas imar feder, mire prindžarde man chudle dikhel sas manušes a na sar jekha la romaňa komunitatar.

Pre vichodno Slovačiko o nipi tumanca buterval pramones the otkerdes den duma. Bratislavate hin ada aver, ade o nipi andro peskre avriphenipena hine buter zľikerde. Savore peske maškarel peste phenen, oj save hine on erudovana a upresikhľarde avri. No buterval peskro dikhiben den avri narovnones avreha sposoboha.  

Sar gondoľines?

Michalovcate ada zadžidžiľom imar otkerdes. Pro gimnazijum samas multikulturna klasa, sas amen odoj Nemka, Srbka, Čechiňa, the me a Ukrajincos. E pheň peske jekhvar zarezervindža andro diskotekovo klubos than, kaj peske vičhindža peskre kamaraten pre lakri dešochtobešengri oslava. Oda rat pre late imar lakre vičhinde kamarata pre late užarenas pro tothodo than, no oj sar olavenkiňa nadoavľa.

Namukle la ndre, vašoda oj le Romen  andro oda podnikos namukenas. Akor, andro okolo 2000 berš sas ajsi doba. Lakre spolužaka lakdre narodzeňini mulatinde korkore, bio lakro. Ňikas nazaujiminlas o manuš, aľe e lepka savi sas diňi. Kamľom ada te te virešinel, u phendžom le podnikoske the le spolužakenge oj savore so bešenas andro boxos andre, oda so pile počinena sako vaš peste a mangľam pale o rezervačno poplatkos savo amnedar o podňikos iľa.

U sar bi ada pes ačhiľahas Bratislavate? Nedochudľomas bi pes aňi kije rezervacia. Phendehas bi mange oj imar ode nane than a imar čirla hin ode but rezarvacii, abo mandar bi mangehas klubovo karta. No pro agor dopeľomas bi rovnakones. Pro vichodos hino ada buteder otkerdo, a naphenav oj ada hin feder.

Adre ajse ačhipena le manušeske doavel sar hino prekal varekaste talam ajso manuš so nič namol. Nazaujimenel les oj ko sal, či vareso andro džipen kerdžal, abo savo titulis tut hin anglo nav abo palo nav.

Sar pes aleha sikadžal te dživel?

Ala problema hine bureval palo ešebno – dikhino – kontaktos. Pre ma dičhol oj som Romňi a na žuži Slovenka andale Podpoľana. Ada peske uvedominav a but berša ada dre peste skeravas, no so aleha šaj keren.

Zathodžom peske vlastno merkino mechanika. Berša peske pehenav, oj nekfeder obrana hino utokos – no na andro zmislos oj varekaske “pričhinava” aľe imar pro angluno lestar te odlel leskre dikhutne nalačhibena. Anglal leske phenav oj som Romaňi džuvľi MIchalovcatar, daj duje čhavengre, a av das duma pale buči. 

Probaľinav ada te visarel , pametines tuke the situacia, kana tiro romipen tuke ndža varesavi vihoda?

Ada hino zavislo olestar, kaj a andre savi situcia akurat som. Te som maškro Roma, saven prindžarav, ada hino preklma lačho, bo som mašre “peskre nipi”.  Maškro Naroma ada hin podobno, te hine mire kamarata tiž som maškro “peskre nipi”. No hin jekh grupa nipen, ke savi nane doležito sar pes mištes prindžaras.

Miro romipen hino preklama vihodno maškro nipi save hine etnologa a folklorista. Arakhav pes lenca paľikerdes mire romeske, savo hino etnologos the folloristas. E kultura, o tradicií the o zviki hine prekal leste barvaľipen, miri enicita ov prilel sar baro prindžaripen. Vašoda sam imar jekhetane buter sar 19 berša.

Andro folkloris o romipen hino jekh bari devizos. Hino skerdo le bašavipnaha, zvikenca a tradicijenca bares spandhlo la slovačiko hostorijaha. Sar hine reprezentimen o regiona o Zemplin abo o Šariš, našči ode chibaľinel o romano bašaviben the kheliben. Andre folkloriskre repertoara hin furt ciganske (romane) khelibena. 

Narokom phenav palo ciganske khelibena a na palo romane khelibena, vašoda oj andre ada pripados džal pal o igen phure, varekanuskre khelibena a giľa.

Igen but mange ľikerlas, kim priiľom oj rado dikhav o folkloris. Hoc nadičhol, (asaviben) khelavas 15 berš  baletos, no nadro folkloris nakamavas the khelel. Beršenca pašalo miro rom, avľom pre oda oj prindžarav but ľudova giľa a zviki. Igen mange pre dzeka o butavrune šukarutne kroja. Lošares jekhetanes phiras pro folklorna festivali, kaj peske uživinav, oj džanav te prithovel, oj savo krojos andalo savo regionos avľa.

Tu korkori džives ando napharo tham. Sar dikhes pro čhavore, save pes uľon andro  phare thana pro dživipen?

Paľikerdes mire phure dadeske a phura dajake dživahas a baruvahas avri, kaj amen sas sa prakale faneľija the prekalo avrisikhľaripen, a oda mira phura da sas ča štar triedi phirde avri andre ľudovo škola. Igen but barararav mire papus, savo študinlas pašalo oda oj sas dad, no e muri baba sas priiľi oj zľikerlas ada a starinlas pes palo čhave. The miro dad a e daj man dine šukar kheretuno dživipen kaj man sa sa prakalo miro osobno bararipen.

Šoha pes nastarinavas ando aver džene, no maškro Roma hino mek sa zaľikerdo “kastovno sistemos”, hoc niko ada naphenla zporales avri. Hine ajse so uľile andro nalačho pro avribaritnaskro than, no hin the ajse džene adro ala fameľiji, save pechudčile odi pomiselno hranica andalo čoripen a hine prekal aver džene lačho priklados. Hine the ajse džene, save peskre dživipnaha imar čirla prebarile o čoripen a feder dživen sar varesave džene le gorendar.

Hino čačipen, že oj o čhavore save uľon andro čoripen – a oda hin jekh či hine žeľena abo lole – hin len frimeder šajipena sar pes te dochudel dureder. Ada peske uvedominav, a vašoda jepaš dživipen andre pekri buči keravas andro organizacií save šigitinenas ajse nipenge. Khere peskre manušenge šigitinahas sako džives, avka sar tebi diňamas sako džives varekas techal. Furt rodehas šigitibeňiben prekl avrune džene, buterval nadikhas pre peskro lačhipen.

But nipi – the ola andalo čoripen – pes pre Amari fameľija visaren mangavipnaha oj lenge te šigitinas pašo butervale lengre situcii. Naužaren o šigitivipen le gadžendar, savenge napačan. Sigeter les užaren amender.

Tu sal Romňi, tiro rom hino Goro. Sar pre ada dikhen tumare čhavore, oj hine jepašune roma?

Džanen, ko hine a amen lenge šigitinas te sprindžarel pes, oj te prilen laches peskri identita. Pre bazutňi škola zadžidžiľam šikana. Akor le čhavenge pes probaľinavas te viphenel, oj ada hin furt palo jekhutno manuš, na pal oda oj vareko uľiľas kaleder, lolo abo žeľeno. Hin igen doležito oda sar pes oda manuš ľikerel ki jo avre džene. Angle oda oj nakamenas pre odi škola vareso te kerel la šikanaha, čerindžam radeder e škola.

Šoha bi nakamľonas peskre čhavenge te dophenel oj so kamen buter te avel či Rom abo Gadžo. Musaj lenge te predživel peskre ešebna kamibena, ešebna sklamimeňa a možno avna pre oda oj te el “jepašekro” hin vihoda

Mange korkorate nane problemos pes visporjadinel pekraha etnicitaha, a mire čhavore pes mušinen te sikavel korkore sar ad ate prilel. Gondoľinav, oj achaľon ko hine a dikhen save avribeňina hin maškro nipi. Miro the mreromeskro dikhiben hin, oj len te sikavas sar te achaľol e luma multikulturnones savorenca avripenenca.

La garutňaha diskriminaciaha pes arakhľom mek buter pro rodičovska združenia abo pašo doktora. Sar sas mire čhavore mek cikne a nasamas mire romeha mek veradune, andre čakarňa mandar phučenas či som čačeste lengri daj. Sas man aver prezviskos a talam som aver pre ešebno dikhiben.

Až sar mričhaj mandar phučľa, soske hin amen avrune prezviska, te sam jekh fameľija, phendžom peske oj imar hin ideos ad ate čerinel. Tel el vera prekal mande nasas ešebno ando miro dživien kijo peskro partneros the kijo mire čhave. Ada pes ke ma čerindža aleha oj sar dikhenas  pre amende nipi.

Le manušes kije ada priispidena o nipi a pro agor kerel avka oj te nadukhavel peskre partneris the le čhaven. O nipos andre amari phuv del pestar avri, oj huňi andre 21. šelbešeskro, no andre varesave situacii a paše varesave varekeribena ada avkes nane.  

Vakernas varekana tumare fameľiji, oj Romaňi peske lel Gores a visardones?

Mire dades sas duj čhaja, save avribarardža avaka, oj te en korkorutne the sebestačna. Phendžas oj leske jekh kas peske amen pro dživipen kidaha avri, ča amare partnera pes miľikeren šukares a pačivales. Mripheň hiňi veraduňi romeha, man “hin” rom le gorendar. Gondoľinav oj mrodad mreromeha hine igen bare kamarata.

Buterval sodujen len šunav, sar  palo rača vakeren palo buterval dumi. Nakamav te phenel oj andro dživipen le romeha amen na sas the nalačhe dživesa, no nalavas peske oda avkes oj oda hino anglo miro romipen. Sigeder amen o manuša pale vichodno Slovačiko amen hin aver gondoľipen sar le nipen pale maškarutňi Slovačiko.

O dujdženeskro jekhetaňiben natromal oj te el pal oda, o jekh dženo omukela pekre zvikendar vašoda oj te el smirom kole dujtones. Andre ada kampel baro kompromisos. Pal vareso časos pes amenge podarindža te dochudel maškarutno sovnakuno drom. Oleha oj dživas Bratislavate, bio amare daja the dada, či fameľija – a sam ade jekh prekal avreste, musaj amenge maškarpeste te pačal, te šigitinel peske, te šunel pes a te dobarol.

Som lošardži, oj pes mange podaridža te ačhavel kher prekal Amari fameľija. Kher kaj amre čhave šaj baruven avri a kaj zamuken peskre koreňa. Mre romeskri the miri idea hin oj amare čhave te nabisteren khatar lengri daj the o dad avle avri, kaj miro the le romeskro jilo hin.

Dagmar Litterová Kerdžibučakri pro Ministerstvos prace, socijalnich veci a rodini. Sar direktorka pro odboris dodikhel pre nadiskriminacia a pro jekhetano šajiben pašo eurofondi. Sikhľardža pes avri pre Katedra prekale romaňi kultura, pre Uniberzita Konštantina Filozofa Nitrate. Pekre dadeja the la dajaha zathodža občansko združeňe Nevo drom, savo šigitinel le nipenge andro čoripen the pharipen. Hiňi Michalovcatar, no imar buter sar 17 berš dživel Bratislavate. Hiňi veraduňi, a le romeha la hin duj čhave.