Slovenskú verziu textu nájdete tu, anglickú tu.

E Stanislava Dotková varekana bajinelas pal o autisticka čhave, adaďives sikhavel le sikhľuvnen pro peršo stupňos pre Bazutňi sikhaďi Ľ. Podjavorinsko, pro kašakero blokos Lunik IX. „Jekhbaredar inšpiracija andro čhavorengero sikhľuviben andal avričhide komuniti hiňi predal ma e buťi le autisticka čhavavenca,“ vakerel.

Gondoľinel, hoj hin kamplo kaj e terňi romaňi generacija te veňinen peskro voľno vacht le romengere čhavenge. „Mušinas lenge te sikhavel hoj sar pre peste kerena, dikhena peskere uspechi, no oda šaj pes dičhol predal lende he pharo. Na ačhola pes oda beršestar pro berš, oda hin denašiben perdal ďinďardo drom, no pačav kaj oda ela feder.“

Andro vakeriben avriphenel tiš pal oda vaj predal late hin lokeder kaj hiňi korkori romaňi, soske len hin andre klasa senzoricko kobercos the oda so lake hin kamplo andro sikhaviben prekal avričhide komuniti.

Pre soste sar jekhetaňiben na dikhas andre čhavorengero sikhľuvipen, u kampelas oda amenge te dikhel?

Dikhas pre lende, ča sar hine andre sikhaďi. Phenas amenge hoj len džas te sikľarel, aľe pro oda so keren khere imar na dikhas. Na kamas te džanel so lenca hin sar džan andal sikhaďi, aňi oda sar dživen khere. Mek goreder hin oda kaj na kamas te džanel sar pes čujinen u so lenge pharo.

Kampel avri te kerel buchľaripen pre oda kaj pes buter te kerel le čhavenca andre lengero voľno vacht. So olestar kaj amen len sikľuvaha 4-5 ori the vakeraha lenge so šaj abo našči te keren – no u sar odmarel ostatno ora, buter imar ňikaske jon nane pro jakha. Pro slovakune sikhaďa chibinel te kerel le čhavenca adro voľno vacht, so šaj džindžarel sikhľuvno avriľikerďipen.

Hin problemos le aktivenca andro voľno vacht predal čhave andal avričhide kominiti, oda kaj pes ke amende oda mosarel?

Kampel te dikhel pre oda hoj vakeras pal dajakere, bazutne vaj maškarutne sikhaďa. Me sikhavav pro peršo stupňos andre bazutňi sikhaďi, u vašoda vakerava pal oda.

Pharipen andre voľno vacht hin jekh aspektos. Najbuter man dukhal u našavav e motivacija sar mange avel pre goďi, hoj mire sikľuvnen šaj sikhľuvava perše štar berš u paľis predžena pro dujto stpuňos.

Akor imar avel e puberta u palis hin savoro phareder. Avka sar aver čhave he jon šaj peren andre partii, save lenge sikhavena na lačho drom, adaďives hin igen „popularna“ he o drogi.

Manuš pal štar berš le čhaven našavel pal o jakha u paľis na ďžanel te ovplivňinel sar dureder dživena.

Na sikavas lenge sar te na perel andro problemi, andre save šaj he peren, u sar pes olenca problemenca te marel. Na vakeras tiš lenca pal oda, kaj andro tajsaskero kotor šaj pes arakhen le rasizmoha vaj šikanaha. Aňi pal oda, hoj vareso ajso kampel takoj te rješinel, kaj oda te na barol. Šaj peren andro ajsi konfľiktno faza, kaj imar na avela džanlo, hoj jon ehas eľšine sovenge pes kerďa e krivda.

Hin igen kamlo te vakerel le čhavenca pal oda, so len užarel u sar te na šunen o pharipen. Našči keras aver soha pes andro peskero dživipen akakhena, no šaj lenge pal oda vakeras.

Šaj šigitinel oda kaj andre sikhade avela o psicholos vaj psichologička, savenca šaj vakaren pal oda sar pes čhujinen.

Buterval ole psihologi andre sikhľarde hine. Aver hin oda či le čhaven hin buchľaripen predal avrivakeriben.

Pal miro džaňipen andal miro sikhaviben pre uči sikhaďi the paľis buťi andre sikhade džanav kaj varekana o psichologos avel andre klasa, dikhel so o čhave keren u paľis peske kerel poznamki vaj zaznamos, sar odoj dičhol. Sar leske pes varesavo čhovoro na dičhol, na privakerel pes leske, aňi les navičhinel ke peste andre kancelarija – predikhiben avri kerel varekaj avreder. Dikhav oda avka, kaj o sikhľardo hin predal sikhľuvno manuš, saveske pes šaj avrivakere.

Hin tumen pašo sikhľuviben than te dinavel pes le sikhľuvenge he kavka?

Kamav igen, aľe nane man ajso savo bi kamavas. Sar hin čhavoro zuňimen avka kaj pašľol pro sikhľuvno skamind vaj hino rovľardo le caklunenca jakhenca, džanav hoj vareso nane lačho a kamav te džanel so hin leste. Nane man than, kaj bi šaj lavas le sikhľuvnes avrether u te dinavel pes ča leske, u pre aver sikhľuvne te bajinel mange vareko.

Sar džanenas hoj kamen avri tesikľol e pedagogika, džanenas hoj kamen te sikhavel le čhaven andal avričhide komuniti?

Na. Džanavas ča oda hoj kamav te avel sikľarďi. Vašoda pal bazutňi sikhaďi geľom pre maškarutňi pedagogicko sikhaďi. Le romane čhaven mange zajiľom pre goďi pre univerzita.

Šaj phenav sar man chudľom andro Romano štipendijno fondos u prinďarďom avren Romen so sikhľuvenas pre uča sikhaďa pal calo Slovesko. But lendar prezentinenas dumišagos hoj sam terne u sikhade avri, šaj šigitinas le terneder romaňa generacijake. Buterval phučkerenas ko kerela oda, te na amen?

Peršo miro miľňikos has kana man chudľom buter te sikhavel andre kaja problematika u podiňom prihlaški pro buter worschopi the seminara.

Save sas aver miľňiki?

Dujto the najbareder miľňikos ehas oda, kaj amaro sikľuviben pre uči sikhaďi na has avri thodo pre buťi avreder cikne grupenca, na mek la romaňaha. Andre klasa samas savore 150. Kamľom te dikhel kaj ole 150 sikľarde jekhvar avena maškar romane čhave andal avri čhide komuniti u na džanena so te kerel, bo pal lende ňič na džanen.

Vašoda sar peske avri kidahas e praxa, rodavas ajsi sikhaďi andre savi buter phirenas o romane čhave. Avka man dochudľom andro Reedukačno centros Kašate, kaj 80 percent hin romane sikľuvne. Akor avľa trito u jekhbarader miro miľňikos. Avľom pre oda, kaj buťi le romane čhavenca pes mange igen pačisaľol – u mek feder ehas oda hoj le čhavenge pes miri buťi igen dičholas. Akana džanavas kaj oda hin predalma oda so kamav.

Chovinen pes ke tumende o romane čhave avrether sar ke sikľuvne savenca jekhetanes phirenas andre sikľuvňi?

He, ile man maškar peste feder, sar lenge davas varesave ulohi na odvakerenas mange. Varesavenge mire jekhetane sikľuvnenge kerenas pre choľi.

Soske lenge kerenas pre choľi?

Gondoľinav hoj dikhenas the šunenas kaj len ľikeren ňisoste. Varesave mire jekhetane sikľuvne pes odkerenas čhavendar, odcrdenas pes lendar vaj kerenas mujenca sar lenca vakerenas.

Na phende lenge nič konkretno, aľe adaj na džal pal o lava. O čhave čujinenas hoj le hin baren predsudki kia lende, vašoda lenge keren phujipen.

Na has oda kaj pes ke tumende chovinenas avrether bo san tiš romaňi?

Oda mange na gondoľinav. Le čhavenge na džal hoj san Romňi, Aziatka vaj černoška. Sar andro septembros chudľom te sikhavel pre Bazutňi sikhaďi Ľ. Podjavorinsko pro Luňikos IX, o čhave andre miri klasa na džanenas hoj som Romňi. Gondolinenas peske hoj som gadži bo som sikľarďi, the vašoda bo len ehas ča sikľarde andal e majorita. U tiš na vakeravas pre lende romanes, ča gadžikanes.

Sar aviľa Romano čhibakero ďives (5. movembros), phenďom mange kaj amenge šaj vareso zabašavas the precvičinas o čhiba – akor peršovar vakerďom romanes.

Dikhenas pre ma „sar puki“ u jekh le sikľuvnendar phučľa: „Tumen san romaňi?“ Phenďom hoj hi, u či oda na dikle. Hoj na, bo vakeravas ča gadžikanes. Na avľa mange kamplo te vakerel lenge oda bo som kalosegňi, hin man kale kendrata bala, hneda jakha u romaňi parsuma.

Ačhiľa pes paľis vareso avreder?

Chudle buter te vakerel romanes. Ňisar mange oda na kerďa lokeder, dureder mušinďom peske len te ľikerel.

Sikhľarďi so sikhavelas andre nulto ročnikos na has romaňi u tiš len has le čhavenca lačho crdľipen. Pokim priačhile pre ma, furt pre late phučkerenas, kamenas la pale. Rado la dikhenas, bo lenge sikhaďa kaj kamel predal lende oda najfeder.

Andre sikhaďi hin 45 sikľarde u me som korkori Romňi. Varesave avri džan le čhavenca feder, aver goreder, e etnicida andre oda nane.

U so hin andro da?

Te na dikhel ča pro čhavengero avrisikľuviben, aľe te bajinel he pal lengero crdľipen. O čhave andal avričhide komuniti dživen andre bare famiľiji kaj na chuden ajso merkišagos sovo kampel. Abo oda kaj na kamen te vakerel sar pes čujinen, bo khere pal oda na vakeren.

Hin but teoreticka priručki kaj pes vakerel pal čhavorengeri integracija. Jon hine but kample, no o sikhľardo musaj le čhavenca but te vaker sar pen čujinen kaj peske avri te thoven o cirdľipen the o čhave te na daran te vakerel so len dukhal.

Sar o da keren andre tumari klasa?

Sako tosara bešas andro bešibnaskeri kereka u o čhave peske poden e loptica. Ko ľikerel e loptica, šaj vakerel savo sas leskero tosarutno ideos, so pes leske ačhiľa the sar pes čujinel.

U sar na kamel o čhavoro te vakerel?

Na džanav hoj prinďaren e paramisa Andro šero (o krešľimen Disney the Pixar). Andre paramisa hine andre amare šere cikne figurki, save avriphenen pal panč šuňipena – daranďipen, pharipen, raďišagos, bijedzeka u choľi.

Ole figurki avri ispidľom u savorenge sikhľuvnenge diňom šťipcos leskere naveha. Sar aven tosara andre sikhľuvňi, thoven o štipcos pre figurka savaha pes najbuter ľikeren. Sar džan khere andal sikhaďi, šaj peske avri kiden hinke aver figurka, pal oda sar pes čujinen. Pro agor le sikhľuvnenca vakeras sar pes čhujinenas tosara u sar paldiloskro u so pes ačhiľa avrether.

Olaha aktivitaha man inšpirinďom pro agorutno worschopos pre savo somas. Vičinlas pes Sikhaďi nane ča pal o sikľuviben u leskero nav avriphenel pal miri pedagogicko strategija.

Bio worschopi sanas he andro Europsko parlamentos the pre staž Prahate pal programos Erasmus+. Obdikhľan vareso andre cudzina so chasňarďan adaďives?

Andro Europsko parlamentos man avri kidle pal organizacija Phiren Amenca, kaj savorenca Romenca andal calo Europa kerahas vakeriben pal diskriminacia vaj rasizmos. Dochudľom odoj but kample kontakti andro miro dureder dživipen.

Sar studinavas Prahate duj berš keravas praxos andro Nacionalno ustavos predal autizmos (NAUTIS). Akorestar man crdelas ke buťi le autisticka čhavenca, aľe andro sikhľuviben pre Slovensko našči ňikhaj arakhavas ajo buťakero than.

NAUTIS hin thodo pro duj seri – špecialno pedagogicko centrum, voľnovachtuno centrumos, dajakeri sikhaďi u varesavo ačhaľipnakero centrumos. Pre ada štar thana keravas. Keravas buťi pondzelkostar dži parasuvin sako ďives ochto ori.

Sako tosara mange ande čhavores, saveha somas calo ďives. Varekana has oda jekh čhavoro calo kurko, masorvar mange dine avres. Keravas buťi le čhavenca štarendar dži dešupanč berš no sas man skusenošťa he le phurederenca, save sas maj biš berš phure. Buťi andro NAUTIS-e ehas the mek hin miri jekhbareder inšpiracija pašal čhavorengero sikhľuviben andal avričhide komuniti.

So tumenge pes dičhol jekhetano andro sikhľuviben autisticka čhavore the sikľuvne.

Varesaven autisticka čhaven hin probľemi la dumaha the socijalnaha interakcijaha. Nane sikhade te vakerel chočkaha vaj te ľikerel pes varekaha. Buter romane sikľuvne andal avri čhide komuniti hin oda jekh problemos, bareder hin sar hine le gažikane čhavorenca u na džanen sar lenca avri te džal.

O čhave andal so duj skupini cerpinen choľaha vaj zachvatenca, adro lengero šero pes avri kerel chaosis, u jon nadžanen korkore so te kerel.

Aver hin o vakeriben. Autisticka čhave goreder achaľon kana pre lende sigo vakeren the phujes phenen avri e duma. O čhave andal romane komuniti sar aven pre bazutňi sikhaďi vakeren ča romanes.

Varekana hin odoj problemi he la higjenaha. No hin čačes kaj romanen čhaven andal komuniti nane khere paňi.

Hin predal soduj grupi jekh pristupos?

Buter he. But so chasňaravas paše buťi andro NAUTIS chasňarav adaďives andre klasa pro Linik IX. Vakerav le čhavenge kaj pes te na daran te paťal avrenge, hoj te džan pale jekhetanesikľuvne u te vakeren lenca. Najfeder vacht pre oda hin sar hine mek čhavore. Akor le čhaven nane predsudki u feder pes avri kiden o amala, andre puberta vaj andre beršende hin oda phareder.

Andro NAUTIS sikhľiľom sar le čhaven andre choľi te ukľidňinel, te na keren vareso peske vaj avrenge. Sar mange miri kolegiňa phenďa kaj jekh čhavendar varekana andre choľi danderel, pheďom lake sar te chudel čhavores kaj pes te skľidňinel. Paľis mange avľa te paľikerel, hoj oda lake igen šigitinďa.

Ke amende kampel le čhavenge te odčhivel o stresos, so andre lende baror. Na ča pohiboha, športoha aľe he la relaksacijaha. Andre klasa anďom senzoricko kobercos, pal savo čhave prephirkeren. Abo andro vast kikidas antistresovo loptica. Sar amen sikhavas hin amen „riaďimen relaxos“– sikhavav len sar te dichinel, abo phenav kaj te phanden o jakha u vakerav lenge so peske te predstavinen.

Sar džal pal vakeriben le čhavenca le autizmoha vakerav buter zreťeľnones the buterval apakinav. Birušakero le vastenca lenca vakeravas, so kamav te phenel. Le romane čhavenca save na ďžanen slovaňika, tiš vakerav predal o čitra, pokim pes vareso na sikhavena. Thovavas ke peste o čitre le lavenca – dikle pro čitro, phende romanes u paľis peske prethode andre slovakuňi čhib. Avka pes sikhavenas.

Pašo soduj grupi precvičinavas sar peske te morel o vasta, sar te džal pre toaleta the sar peske te khosel e bul. Oda ostatno kerahas le balonkenca, save priphanďom pro stolki. E kolegiňa savi tiš kerelas le autistickonenca čhavenca, phenďa kaj pal oda hino o sikhľardo imar avrikisitimen he pro čhave andal komuniti.

Hin predal tumende kamplo te kerel špecijalno sikľuviben sar pes o manuš avri sikhavel sikľardeske the sikhavel pre sikhaďi, andre savi phiren o sikhľuvne andal komunita, abo šaj pes oda sikhľol korkoro?

Sar san empaticko the dikhen savoro sal kampel, del pes oda te sikhľol. Sar geľom peršovar pre praxos ke Kaša pro Lunik IX, nahas man špecijalna schopnosti u akana mange dav rada savorenca čhavenca.

Radisaľon hoj geľan oleha dromeha?

Igen. Dikhen andro septembros mange andre klasa avľa čhajori savi nič na vakarelas. Džanľom hoj e sikľuvňi na šunel. Pokiader avľom pre oda, hoj daral te vakerel bo na džanel slovaňika. Akana džanel te del duma slovaňika the hiňi najfeder andal klasa. Prindžarel savore ľiteri u džanel te kerel avri o čhinde.

Šaj phenav kaj andre miri klasa pes federsaľiľa. Septembrostar pes lengero ľikeriben federsaľiľa: moren peske o vasta, takoj sar aven, bešen pre peskere thana, hazden o vast sar kamen vareso te phenel u tiš džanen kana te mangel u te paľikerel. Hin man andre lende baripen.

Mek mušinav te phenel. Andre klasa man hin duj pheňa. Sar ehas nasvale, khere phende kaj džan ke baba te dikhel e paramisa, čačipnaskero „denašle“ andre sikhaďi. Dikhavas pre lende, so odoj keren. Avle bie taška the ďesato, aľe le ľimenca andro nakh. Gondoľinavas so pes kerel, džanav lačhes kaj lengeri daj bi len na mukľahas bokhala andre sikhaďi. Vičinďom lake, joj džanlas hoj lakere čhaja hine ke baba. O čhajora mange phenle čačipen, hoj kamenas andre sikhaďi. Phenav mange, hoj hin oda lačhes kaj mange na denašen o čhave andal sikhaďi, aľe andre sikhaďi. (Jasaben)

Som igen barikaňi hoj mange mire čhajora vakeren kaj kamen te avel sikľarde sar so me. Kamen mange te šigitinel u keren pal ma savoro so kerav.

Tumareha amaleha zathodžan občiansko združenie Roma predal tajsaskero – feder dživipen, savo šigitinel le čhavenge andal komuniti. Sar leske džal?

O združenie hino mek andro pherne, kamas te kerel sikľuvibnaskere aktiviti. Akana irinas projekti the keras savoro pal o granti. Hin amen šuňipen, kaj savoro hin ča predal kultura u andro sikľuviben pes na investinel ajci so bi kampľahas.

Sar dikhen le romengero tajsaskero?

Dikhav la avka, kaj amen o terne Roma saven hin imar varesave džaňipnena the hine avri sikľarde, na džaha andre cudzina aľe keraha jekhetane u andre amaro voľno vacht keraha le ternenca romane čhavenca. Mušinas lenge te sikhavel, hoj sar kerena avka sar kampel, anela lenge oda so užaren, no šaj ela oda varekana pharo.

U terne generacija šaj te keren oda tiš. Imar akana pes oda federsaľol, no kampel amenge te ľikerel avri. He pre oda kampel varesavo vacht. Na ačhola pes oda pal jekh berš, hin oda denašiben pal džinďardo drom, aľe pačav kaj oda ela ča feder.

Stanislava Dotková (24) Sikľarďi pro peršo stupňos andre Bazutňi sikhaďi Ľ. Podjavorinskej Kašate. Dživel Helcmanovcende. Sikľiľa avri primarno the špecijalno pedagogika pre univerzita Perješiste. Vaš peskeri bakalarno the diplomovo buťi chudľa rektorsko cena. Andro projektos Erasmus+ kerelas duj čhon staž andro čechuno Nacionalno centrum predal autizmos. E prezidentka Zuzana Čaputova la avrenca romenca iľa sar maribnakere andro peršo pandemijakeri linia. Le peskreha amaliha Tomašiha zaphandle občianske združenie predal ramano tajsaňipen.

Našli ste v článku chybu? Napíšte nám na [email protected].