Slovenskú verziu textu nájdete tu. Ada irišagos šaj imar genďan andro DennikosN, saveha keras jekhetane.

Francuzika veradune Claude the Mária José Carrtovci maj 40 berš prekal fotka avri phenen pal o romengero dživipen andre vichodno Europa. Buterval aven pale he pro Slovensko. Nekbuter phiren andre Klenovcos – gav Malohonte, kaj sikra 250 džene dživen segregimen andro  romane tabora.

„O bešutne pes čudaľinenas, kaj kamel vareko pal lende te ďžanel“, vakeren pal peskere perše našťivi.  „Iľam amenge odarik prindžaripen, hoj lengero dživipen hin avreder sar oda amaro, dživen andro radišagoš, he te lengoro dživipen nane lokho. Čujinahas lengoro manušengero tato.“

Anro novembros avle pro Slovensko te bolel peskeri peršo genďi Otisk cest (Dromeskero znakos), savi vakerel pal tradiciji, kerďipena, inepengere the ča ajse dživesa andre romengere famiľiji.

Andro vakeriben savo delas e paťiv o Francuziko inštitus pro Slovensko, avri phenen sar pes andal zapadno Europa dochudle ke romaňi kultúra, so pes lenge pre romaňi kultura pačisaľol u save averphenďipena dikhen maškar rumungere, ungrike the slovakengere Roma.

Pro phučibena pale phenelas buter o Claude Carret. Leskeri romňi e Mária – José dodel kaj oda keren ča avka. Anglal diktafonos vaj pal objektivos predal late džal pal „fotograficko štare jakhengero drom“.

Peršovar tumen arakhľakan le Romenca pal Slovensko andro 1984 berš andro Klenovcos. Paľis tumen avenas pale mek deš berš u phiren adaj dži akana. So pes ačhiľa pro eľšino zgejľipen, kaj tumen oda crdľa pale ke romaňi komunita?

Peršovar pro Slovensko dromarďam sar mek ehas o jekhetano Československo. Andro Klenovcos avľam predal kulturno partnerstvo maškar francuziko foros Rennes the čechiko Brno. Andro Parižos pro slovensko veľvyslaňenstvos sas kulturno referendos Klenovcatar, so prindžarelas imar čepo miri buči.

Me chudľom te fotkinel andro 70. u Marie- José andre 80. berša, imar andre ola berša kerahas pol romaňi kulrúra. Vašoda kaj lačhes prindžarelas miri buťi, vičinďa amen andro gav kaj pes uľiľa.

Predal amende ehas oda naprinďardo gav pro južno Slovensko. Sar avľam kerde amenge paťiv u palis calo sombat the kurko ačhiľam korkore. Prinďarďam odoj la Helena Hruškova, joj vakerelas ňemciko, u vašoda la poverinde kaj pal amende te bajinel.

Oda kurko ehas romano inepos u andro gav ehas ča o Roma, le „gaďžen“ nadičholas ňikhaj. Avľam ča avka, pre lengero inepos u paľis geľam andro jekh kher, kaj chudľam te kerel o fotki. Andre Klenovcos na samas aščal Roma. Kamahas te fotkinel o tradícii he cikne gavora – soske tena he le Romen?  

Kana amenge kerďam avri o kontaktos la raňaha Hruškovaha, pal trin čhon avľam pale u paľis amen pale avahas pal deš berš. Ačhiľa predal amende sar adoptivno daj. Duj vaj trival andro berš avahas pale andro Klenovcos u anahas fotki so kerďam. U avka poľikes avľam pre oda, sar džal odoj o dživipen .

O Róma, so len focinahas ehas nekbuter o lavutara, so šaj dživenas maškaral andro gav, bašavenas andro folklórna subora.

So tumen crdel ke romaňi kultúra, kaj lake den ajsi baro dokumentarno merkišagos?

Amaro ideos kana te kerel lačhi fotka hin o momentos. Oda hin, kaj o fotki chudas te keral pal oda sar amen savorenca zdživas. Pal oda sar amen pes sphirkerďam le lavutarenca, avľam pre oda kaj hin but romane tabora pal save mek našunďam.

O džene na achaľonas soske chudľam odoj te phirel. Kerde amenge paťiv. Avľam pre oda hoj lengero dživipen hin bachtalo, he te nane sar amaro. Čujinahas lengero manušengero taťipen. Prinďarďam famiľiji savenca amen kontaktinas dži adaďives. Amaro fotograficko konceptos na phenel avri pal jekh momentos, aľe kaj te ľikerel nekbuter. 

Andal oda sar amen kamahas te džanel buter pal Roma, kerahas buťi he andre aver komuniti. Dešuochto berš kerahas le dženenca andal Laosano vaj Kambodža. Interesinenas amen avreder kultuturi he averipen maškar ledne.

Tumare fotki sikhaven intimno dikhiben pro Romano dživipen. Sar oda tumen kerďan kaj jon tumenge pačanas, u avka šaj sikhaďan legerero dživipen.

Ehas andro oda hoj kamahas oda te kerel, anahas lenge amare fotki, na ole so kamahas amen, ale so pes dičhonas lenge. Nahas oda avka maj. Sar avľam andro gav, amare fotki pregele taboriha u šunďam: „Oda miro bačis, oda miri bibi! Sas he oda, kaj amen na achaľuvahas, bo nadžanas te vakerel romanes.

Duminav mange, hoj ehas barikane, kaj kamahas te džanel pal lengeri kultúra. Pre oda avľam na čirla, sar avľam pale andre Klenovcos le filmariha, so pal amende kerďa filmos. Sar les dikhle, čumidle amen avri, čujinenas pen bare. Predal lende ehas oda bares zoralo.

Adre romane tabora tumen aven pale. So pes ačhiľa nevo pal ole štar dekadi, so ke lende phiren?

Aven pro feder. Dikhas kaj o romano taboris paše Klenovcos pes čučarel, bo but džene gele te bešel andro gav, kaj na bešen ča o Roma. Sikhaďakero phiriben kerďa, kaj he o čhave hine feder, varesave hine imar najfedereder. Džal oda poľikes, aľe imar akana dičhol o visariben. Dikhas kaj savoro džal anglal, he te berša phiras ko Kežmarkos the Bari Lomnica.

Sar džas akana andro gav Rakusi paše Kežmarkos, dikhas, kaj o čhave andal umelecko súboris Kesaj Čhave (súboris so kerel ča le čhavenca andal romano taboris) imar nakhelen, bo imar keren buťi. Čačipen kaj tumen hin buťi, kerel dživipen feder. Vašoda kaj o Roma hine integrimen lenge džal feder o džvipen.

Sar dikhen adaďives le Romen?

Amaro dikhiben pro Roma nane aver, bo len furt rešpektinahas the lahas len sar aver dženen. Sam igen rado kaj le romengeri integrácia džal anglal, o rasizmus čepo oddžal the imar naľikeras o stereotipi. Amaro dikhiben pre lende nane aver, bo dikhas andre lende dženen sar sam amen, u ňisavo problemos maškar amende ňikda na has. Ňikda amen na has  predsudki ke romaňi kultura.

Hin tumen maškar tumare fotki pal slovakere Roma ajsi fotka so tumenge ačhiľa andre goďi?

Deš hi, ča jekh na. Savore amare fotki dikhas rado. (jasaben) Telo trandatheefta berš kerďam but fotki, phares hin te kidel avri jekh. Šaj phenas hoj savore fotki andal genďi Otisk cest, pal savi vakerahas Bratislavate dikhas rado.

Šaj phenas hoj sam barikane kaj hin amen ajsi cikneder kulturno  častka. O Klenovcos hino lavutarengero gav u amen pal lende kerďam leperipen so amenge  na peľa aňi pre goďi. Pašal lavutara Klenovcatar kerel bari buťi  o etnomuzikologos Petr Nuska saveha karahas buťi jekhetane.

Amari buťi hiňi kulturno častka, bo maj oda savoro našľola. Moderno štilos avľa he andro romano dživipen. Akana amen kontaktinas le Muzejoha romaňa kulturaha Brnoste, kaj kamas te del amare archivi.

Fotkenca den avri o dživipen pal Roma pal Slovensko, Rumunsko, Ungriko vaj pal Ukrajina. Dikhen averipenena maškar Roma u lengeri kultura andre kala themy?

Hi. Šaj phenav kaj sar ehas o komunisti le Romenge ehas zaphandlo te vandrinel. Vašoda bisteren andro savo subetnikos perenas. Oda jekh zakonos pal vandrišagos ehas he andro Rumunsko, aľe o Roma he avka mek vandrinenas. Vašoda odoj šaj arakhas vaj save subetnika – o lavutara (lovaries), ole so handľinenas le grajenca (lotharis), charťasa, kalderaša o kotľara. Oda len kerel fotograficko interesantnonen.

O Roma nane homogenno etnikum. Avenas andal India pal aver thana u vašoda našči phenas kaj hine savore ola jekh Roma. Dikhas avreripena andro džuvľikane gada the uraviben. Andro Rumunsko dikhas buter tradična gada, pro Slovensko imar na avka – adaj hine urararde sar amen. U dičhol amenge pes hoj o Roma andro Rumunsko peske ľikeren peskeri čhib, pro Slovensko imar romanes vakeren igen čepo Roma.

Mek mange avel pre goďi. Andre them Rumunsko dživen ungrike Roma, keren somnakune avrikerďipena, nekbuter džal pal o džene so keren o rini. Dikhen len te prephirkerel pes la rinaha  telo khak. Hordinen na tipecka čhora u sako tosara phiren ko holičos.

Dikhav oda avka, kaj o Roma džanen te dživel vaj kaj. O kalderaša džives pro džives chudle te dromarel le kamionenca. Džanenas pes te adaptinel u te rakhel  peske e buťi.

Kontaktinen tumen le Romenca pal e Ukrajina? But lendar dživenas andre bida mek andal rusiko invazia. So kerďa o mariben lengere dživipnaha?

Ostatno fotograficko buťi ehas pal Ukrajina. Andre regioni kaj geľam but Romen na dikľam. Jek vaj duj fotki hinamen andre genďi. Le romengeri situácia nahas lokhi mek andal mariben,adaďives amen nane pal lende ňisave spravi, rakhle pes varesave viňimki. Aľe pal ole viňimki hin na lačhe spravi.

But romane famiľija dživen igen phares. So tumen ľikerel te kerel fotki andre čori komunita, u palis maj andre komunita, so dživel feder.

Na kamas te lel lengero than. But kerel so hin maškar amende. Oda kerel but. O manuša zajasan he te  lenge  hin phares u lengero dživipen nane loko.

Amen na keras sar aver reporteri, so aven pro jekh, duj hodzini u užaren pre jekh fotka savi na viphenel pal ňisoste. He te sikhavas dživipnaskero ačhaďipen, na rodas fotka so šokinela. Oda hin perdal žurnalisti, so vaš štar-panč hodzini užaran pre ajsi fotka. Hin averipen te fotkinel andro ďinďardo kotor the fotka so pes kerel predal časopisi vaj internetos. Amen tiš nane pašo fotkišagos angeleskero mištiben, aľe kamas te sikhavel  so hin čačipnaskero.

So kamen te prindžarel o Francuza pal romaňi kultura  fotkendar?

Kamen te prindžaren averipena. Maškar amende hin but manuša so dromaren, dživen igen ľačhes u vašoda duminav, kaj hine oda buter pal phučkeriben u pal lengero cirdľipen ko bašaviben. Romaňi kultura varesoha crdel tedžal suno u vašoda la kamen te prindžaren. Romaňi kultura pes ľidžal vakeribnaha – giľašagos, vakeriben vaj paramisi save hine buteder andro avutno čiro.

Andre adaďiveskero kotor mangel te džal sune prekal kini so kerde o režisera Erir Kusturica vaj Tonny Gatlifa. U le Francuzen čepo he prekal amari fotograficko buťi.

Pre Slovensko avľan hoj te bolen tumari nevi genďi. So savoro andre late šaj rakhas?

Džal pal genďi so hiňi predal amende sar na užardo, sar la kerahas na džanahas so avela. Ča diňam o fotki u paľis la arakhľam. Prakticko andre genďi hine amare fotki the angluno tekstos so diňa avri o Muzeum pal romaňi kultura Brnoste, so hino lakero partneris. Na rakhena andre ňisave bare vakeribena pal romaňi kultura.

Hin oda genďi andre savi kaj arakhen fotki so kerde e Claudea the Marie-José Carretovi, kamelas la asi o amaro amalis Vladimir Židlecký. Jov korkoro la diňa avri  the rakhľa pre oda love. Amen sam amala imar drandatheefta berš andal jekhetano kulturno dživipen. Savoren amen phandľa e fotka, u paľis pal deš berša so kerahas avri o dokumenta pal Roma phirehas ko Brno te dikhel leskeri famiľija. 

Le Vladimiriske šigitinďam leskera buťakera prezentaciaha andre Francia u jov kamelas amaro amaľišagos te paťavel kalaha genďaha. Oda sas predal amende baro naužardo.

E Claude the Marie-José Carretovci Francuzika fotografi, špecializinen pen pre themutnu the reportažno fotka. Claude chudľa te fotkinel andro 1976 berš, maškar berša 1998 the 2002 kerelas sar kulturno poradcas andre galeria andro cikno foros Chartres de Bretange. Marie–José dživelas andro nemckiko Trieru. Te fotkinel chudľa andro 1980 berš. Beršestar 1984 e para buterval dromarelas andre themi vychodno Europa, kaj dokumentinenas manušeskero dživipen andal avričhide komuniti. Pregele he o Čechoslovensko, Juhoslávia, Rumuňiko, Moldavsko vaj Ukrajina. Peskeri perši genďi dine avri andro 1996 berš peskereha romaneha amaliha irošiha Mateoha Maximoffoha. Peskere fotograficka buťa avrithoven andre Francia the andre aver štati.

Našli ste v článku chybu? Napíšte nám na [email protected].