Slovenskú verziu textu nájdete tu.

Ando junos 2021 lake e Zuzana Čaputova udiňa štatno uprebararipen. E prezidentka uprebarardža la Agnes Horvathova vaše lakri buči prekalo socialno rozvojis pre Slovačiko.

E Horvathovo hiňi varekaňi novinarka, sar šerutňi ando občianske združenie Romano kher, oj delas le novinaren but vakeribena – vorbi. No aňi jekh nasas portretovo.

Andre bešutno andro Romano Forumos priavel le ľistkoha andro vast. Hin la ode ľirimen o ačhibena andalo lakro dživipen, save prekalate hin interesantna a pre save nakamel te bisterel.

Andro vakeriben peske pregenena:

• soske hine o Roma prithodune – prisposobiva až igen
• či paše socialno avri čhide komuniti keras, kaj keras 30 berš,  hin oda stejno.
• sar lakro dživipen čerinde o interesantna nipi savenca pes arakhľa
• soske ačhiľas aktistka
• Khatar avľa avri o gondoľipen te kerel romaňi enciklopedia.

Sar pes šunenas, sar ačhenas pre ašarutňi ceremonia a iľan la prezidentkatar andale lakre vasta o ašarutno ľil – viznamenane.

Ola, so man prindžaren, džanen, oj narado dikhav o ceromonia, o fotogravipen abo o kameri. Pre aver sera peske phenavas, oj o dihhune buterval dikhen ande televiza o romane vatri, no a ajso romengro uprebararipen hino visardo dikhiben.

Somas lošaňi, sar ande sala andre Reduta pes arahľom varesave ašardunenca, savenca ando 90 berša zathovahas e manušengri societa a oj pre ma tiž pametinenas.

Mek anglunestar gondoľinavas pre oda, oj amen o Roma sam pre dojekh than sar emigranta – nane amen peskro štatos aňi čhib. Avka sar o Slovaka pes asimilinen ande Amerika, ta avka hiňi the e asimilacia le Romenca.

A avka sar o Slovaka hine barikane pre peskre butdžanutne thanutne manuša, avka o Roma rado dikhen varekas ko hino butdžanlo a phenel pal peste oj hino Róm. 

Ta prekal oda oj ešebnones nadžanenas so tekerel sas ada pro agor lačho.

Somas lošaduňi. Sar mange mire prindžarutne a varekanukre kolega vičhines a phenenas mange oj hine pre ma barikane. Buter sar biš berš jekhetanes kerav buči le romňakro maškarutnoha kluboha, kaj  hine le velvisancengre  romňija. The prakal oda oj ando klubos pes but čerinen hine maškar lende the romňija save naodgele.  

Pale ceremonia mange vičhonenas oj save hine pre ma barikane oj man prindžaren. A až akor le manušeske doavel oj savi les hin vaha a oj ada but mol.

Aven džas pro angluno drom, savo tumen doandža kio ada uprebararipen. Kaj sar čhajori sanas barardži. 

Me bariľom avri ande charťikaňi fameľija, so duj mire phure dada sas charťara. So duj džene o sikhľaviben uprebararnas. Le romňijen the prel ada nabičhavnas ando školi, no ada kerenas the o gore. No o muršora musaj sas  sikhadeavri te kamenas džirdžarel peskre fameľija aj oj te dživen aver feder dživipen.    

Amari fameľija hiňi bari. Calo dživipen som pre late barikaňi, delas man mire koreňa. Pašalmande sas but strična pheňa the strična phrala, sas man igen lačhi daj a the dat. 

Miro dad sas šeralo ande charťikano, nasigeder zamočnicko ďelňa. E charťikaňi buči nadžanelas te kerel, no džanelas te rodel buči a te bikenel la. Aldre buči lelas le Romen andalo feder no the anadlo igen čore fameľiji. Prekal amende sas savore nipi. Miri daj te džanelas te šigitinel ta šigitindža. Ada dikhahas ciknevarbastar a ada amen but sigadža andro dživipen – ňikdaj pes nacirdehas upreder prekal aver manuša.   

Edaj uľiľa ande ňemciko gav paše Požoňa. The preka l oda oj romane čhavore našči phirenas ande sikhlľardi, a e daj igen kamelas te džanel ňemcika.  Vašoda – a tiž, bo amnen sas ande Rakusko fameľija, pes diňa korkorutnones – sukromnones pro sikhľaviben prekalo ňemciko the anglikaňiko čhib.     

Na som sar andale americko romňakro dživipen,  kana e džuvľi pes dochudel anadlo čoripen nadžanav kaj. Sigeder samas barvaľi fameľija. Bariľom avri ando bareder kher ando Podunajske Biskupice. Sas amen savoro, so kamahas. 

Akuratnones,  oj o dad sas nasvalo a muľas igen terno. Pal ada našči phirevas ande sikhľarďi tosarutnones, e sikhľarďi dophirdžom pro dural.

So sar tumara romaňaha identitaha andre tumare fameľija?

Pal amari romaňi identita peske ča šuškinahas. Šoha pes amen odkerdes naudžanahas kijo Roma.

Andro Podunajske Biskupice sas ande oda ideos priľikedži ungriko identita, vašoda miri dajakri čhib sas ungriko. Miro dar the e daj džanenas romanes, no amenca imar romanes nakamenas te vakerel. Phenenas oj adi čhib hiňi čhib prekalo čore. Ladžanes pes vašo peskro romipen.  

Romanes sikľiľom čao da so šudžom k emiri phuri daj ande Dunajsko Lužno. Khere vakerahas ungrika, dikhahas ungriko televiza, šunahas ugrika giľa. Miri indentita avka hiňi identita ugrike Romen. 

Ada godoľinenas, sar pro anglunones chudľam te vakerel pale romengri asimilacia? 

Aleha pes buterval arakhav. O Roma pal calo luma, ešebnones pal peste den duma oj khatar thanestar hine, khatar aven. Hine vichodňara, Popradčaňa, Stredolovaka. Až paľis pal peste phenen oj hine Roma.   

Ada dičhol the pro bašaviben, saveha bariľam avri. The prekal oda oj giľavenas romanes, giľavenas podpoľanska abo vichodňarska giľa. A amen giľavahas ungrika. Ada man igen bares formindžas

Buterval pes vakerel palo napriľikerdune Roma – me phenav oj Roma hine až igen priľikerdune. Na ča andro bašaviben, devleskro pačandžipen ale the andro chabnaskro. Pre aver sera avka pes lenge feder dživel. 

Sikhľardžan pes avri sar nevipnaskri Požoňate. So tumen kijo ada cirdelas.

Džanavas igen lačhes te ľirinel ľiribena a pre technika nakamľom te džal te sikhľol. Ta peske iľom avri e žurnalistika.

Ada sas anglo novenros 89‘. Nadaranas oj tumenge naela domuklo odkerdones te ľirinel?

Ada šuňiben man akor nasas .

Andro 90.berša kerenas ande Fundacija prekale podpora občanskich aktivit, savi šigitinlas te skerel pre Slovačiko troto sektoris. Sar kia ada dochudľan?

Sar sas e revolucia somas pre maťersko – dajakro muklothoviben a paľis peske rodavas buči. Sas man akor bacht, ok arakhľom manušes, savo man ispidľa dureder. Vičhinlas pes Pavol Demeš. E Fundacija počimen andalo anglune fondi andale Europsko Únia.  

Sar somas pro vakeriben, le Demešis sas sar šerutnones ande spravno rada mek bareder lav paš oda kas peske lela andre buči. A sar vizionaris džanelas, oj te prilel romaňa džuvľa andre buči ela prekal Fundacija vareso baro. 

Te nauľahas ada, ndochudľomas pes pre ajso than, kaj pes sikhadžom te kerel pro projekti, te achaľol savo hin občansko dživipen a pro agor te baravel o romane združenja.

Ada sas vareso baro andro miro dživipen. Dujto bari dživipnaskri šanca avľa, sar ačhiľom pro nabud šerutňi andro Slovensko helsinsko viboris. O Miroslav Kusý sas ode  predsedas a poradcas prekalo  Pál Csáky, so sa akor podprecedas prekalo andre vlada prekalo minoriti. Sas leske phendo, oj šaj bi koordinavas me o projektos prekalo svetovo banka.

Kio projektos pes maj dochudaha. Pašale buči andre fundacia ľirinenas the prekale kulturakre ľiribena Romano nevo Ľil. Save ľiripena akor ľirinenas palo Roma?  

Ľirinavas palo ačhibena andro romane komuniti ande amaro šeralo foros. E akorutňi šeredaktorka Dabka Šilanova mandar phučľa či bi nakamľomas te ačhol požoňakri redaktorka ando nevipen. Andre oda ideos peske sa avka lavas oj ada hin miro musajiben te šigitinel le Romenge.

Sar dikhen pro temi save hine palo Roma, pal save o nevipnara ľirinen adadžive a dikhen pre ada  palo but berša sar ľirinenas tumen: dogeľam varekhaj oleha oj o Roma feder te dživen, abo keras imar 30 berš oda isto?

Mek buter amen ola 30 berš marel o čoripen – o vatri, o teluno sikhľaviben, rosno phirduno kijo sascaripnaskro . Ada džal dureder. Phendžomas bi, oj ada hin mek goreder sar sas varekana. 

Las peske o sikhľaviben. Ajsi segregacia pro sikhľavibna – školi, sar hiňi adadžive, varakena nasas. Sovar buter daja the dada lenas pengre čhavoren andalo sikhľavibna, kaj phirenas the o Roma, a thode len avrether. Avka dogeľa kije bari segregacia pre ala sikhľavibna a naačhile ode sikhľarde, save bi upre cirdenas o sikhľaviben.

The o nipi andale majorita vakeren, oj varekana lenca adro sikhľavibna phirenas the romane čhavore. A nasas prekale lende Roma, ale O Feris, O Jožkus a O Jankus. A adadžive pes lenge namusaj, čhavoro – rakloreha,  pes te arakhel, so hin bilačho.

Avrunes ada šaj dičhol, oj so dureder phundradžeder societa. Andro berš 2004 geľam ande Europsko Unia, andro multukulturalno than maškro štati. No tumen vakeren, oj le čhavengri segregacia andro sikhľavibna hiňi goreder. Sar peske ada odphenen?

Oleha, oj ada o štatos domukel. Ačhiľahas pes ada andre Nemciko, te len nauľahas phareder normi. Ode dživen 80 miliona thamutne, but Turka the aver migranta.

O daja the o dada šaj len peskre čhavoren a šaj len den andre aver sikhľavibňi, ale ča andre sukromna. Odoj sako musaj te doľikerel le thaneskro bešipen, aver lavenca musaj lengre čhave te phirel andre odi sikhľavibňi kaj bešen.

Dujto odphendľipen  hin, oj andro 90. berša nasas ajse šajipena. Barvaleder manuš andale majorita saves hin motoris, šaj peskre čhavoren ľigenel motoriha dureder ande nevi sikhľavibňi, the prekal oda, oj lengri sikhľavibňi hiňi pašeder. Kamel prekal peskre čhavore feder sikhľaviben.

Berša kerahas analizi, sar o media sikaven le Romen. Phenen amenge sar dikhen beršenca oda sar ľirinenas tumen varekana a sar dikhen oda sar pes ľirinel akana palo Roma. Džanen o nevipnara feder akana te sikavel čačuneskro čitro – obrazis palo Roma? Čerindža pes vareso palo ola 30 berša?   

Duminav oj but nevipnara hin ajse so dikhen dureder a hin len lačho dikhiben. Ada dičhol pro lengre ľiripena save ľirinen. Ľirinen palo Roma, savo džipipen dživen andro čore thana a sar pes phares te dochudel avri le čoripnastar.

O nevipnara tiž varekhaj barile avri a achaľile so hin. Achaľile oj nane savoren Romen jekhenano štartos, aver le romengro dživipen hin Michalovcate a aver andre Požoňate. Ada džanen te achaľol a te del pre ada dikhiben.

But kerenas buči oleha sar sterotipnones hine sikede o Róma andro medii. O romane respodenta sas buterval ando media sikhade bijo nav, igen bur nevipena vakernas pale kriminalita. Kada pes beršenca čerinel? Dikhas ala sterotipi frimeder? 

Šaj phenav oj ada varekhaj dogeľa, no aleske chibaľinel mek o ľikeripen andre edukacia. Savoro so hino romano džal ča projekti – nane andre das sistemos. Pro čepo odchučav.

Las peske pre dikh le terennen socialne buťakren, le asistenten abo o komunitne khera. Sar hino pro agor o projektos a nane dureder les sostar te počinel, ta phanden les andre. A ada hin the paše nevipnaskri edukacia.

Našťi užaren le nevipnastar, savo phenas oj bariľaavri Požoňate, oj džanela so hin rosno dikhiben – predsudkos, oj prindžarla e romaňi historija abo but prindžarde Romen andre kultura. Pre ada kampelas bi leske edukacia.

Nasikhaven ando sikhaďa vareso sar cikniduňi aabo romologicka žurnalistika?

Sar aoj na, sikhaven, no ada predmetos hino šajipnaskro, na musaj te sikľol. Vičhinel pes „nacionakri the thamutňi žirnalistika“ no ča čepo sikhadune phiren pre ada predmetos. Varesave redakcia pre kadi tema keren kurzi, so hin but lačhes, no nane ada sistemovo.

So gondoľinen, soske le štatoske chibaľinel sistemos prekalo kala temi, save džan kijo romane komuniti? Vašoda oj palo voľbi, tebi pes o čeripena dochudenas ando sistemos, avna o aver nipi savoro šulavna palo skamind tele a pale avaha angluneste pre žeľeno maľa. Ada predžidžiľom imar buterval, sar keravas pro pro Buťakro Ministerstvo. Ada ačhiben musaj mange tumenge te phenel.

Ta sar oj na, vakeren.

Varekana andro berš 2004 o štatos chudľa love oj te zathovel o Fondos socijalneho rozvoja. Akor sas man imar fameľija a našči phiravas ando aver štati te sikhľol. No šukar sa oda, oj odbornika phirnas pre Slovačiko. 

Sas amne igen lačhe konzultanta andalo Škotsko abo andale Lumakri banka, save phirenas pal luma, sas len but džanľipena a oddenas len amenge. Jekh džanľipen so amen kamľa te del sas oda, oj te sikhavas avričhide komuniten te kerel prekal peste keribena.

A ada the kerahas. Phirahas pal calo Slovačiko a zathovahas thamutne jekhetaňiba pale socijalno inkluzija. Andro Škotsko ada džala imar 25 berš. Mek bareder ciknenaciji sas ode andalo Bangladeš the Pakistanos.

So kerenenas thanuntne jekhetaňibena?

Oda sas buter organizaciji save sas spandhle a jekhetanes kamle te kerel prekal socijalno inkulizija. Sas ode prithode o Urados splnopmocnenca prekalo romane komúniti, bazutne sikhaďa, doktoris a oda savoro ando jekh okresis.

Kel ende pes skidenas savore pharipena a on kamle te vakerel pal ala pharipena sar len te skerel. Thanuntno jekhetaňiben phendža le fondoske kaj kampel mek buter te skerel o pharipena, no a fondos len diňa pre ada love. 

O odborňika amen sikhavenas oj pro thanutno jekhetaňiben musaj anglal te el vareko, ko avľa avri andale komunita. Vakernas, oj  anglal našči en ola džene saven hin parne gada, ale ola džene save telal. No kia ada ňikda nadovľa.

Sar oda?

Čerinde pes o vladi, avľa aver ministerka a o Fondos śocijalneho rozvoja pes posikrica zamukľa. Adadžive le fondostar hin Implementačno Agentura, kaj savore keren savoro. Sa hin ode scentralizimen

Kerenas pro Buťakro ministerstvos, ale the pro Urad Vlady. Kerenas pro projekti, save sas prekale romengri integracija. Zadžidžiľan oj štatos kamľa te šigitinel te skerel o šajipena anral?

Ada dikhavas pal aver sera. Sas man ade baro šajipen, oj nasomas le šatoskri buťakri. Keravas pro projektos, savo počinelas e Lumakri banka a savore aktiviti džanas prekla mande. Sas thode ande andre štatno sprava, no o štatos našči peske kerlas so kamelas.

Jekh projektos sas pal oda, oj pes pro Urad splnomocnenca vlady prekale romane komuniti te skerel e kapacita. Sas amen šajiben te počinel le odborniken the le experten andalo aver phuva, save avle a šigitinenas amenge. Kerde pro urados auditos, a phende amenge so amenge kampel.

Akor sas zathode anglune keribena oj pes the zathovel o terenno socialno buťikeriben, o asistenta prekalo sikhľavutne – učiteľa a šigitune profesiji. Akor sas zathodži the le uradoskri thanutňi kancelarija Periešiste. Sas amen šajibena, oj o nipi, save kernas buťi pro urados, oj pes sikhľaren. Šaj te dikhel anre luma, sar pes kerel le ciknenca nicijenca ode – le indijanenca abo afričanenca.

Akor amen sas 15 terenna socialna buťakeren. Adadžive len hin andro jekh nacionakro projektos 500 a andre aver 200. Andro komunitne centra keren vaj ando 150 gava. Bareder love ala gava pro buťakre len andalo Europsko socilano fondos

Dičhol pes, oj so o štatos so  kerel – mi počinel save lovendar kamel – nastačinel

Te del pre ada love andale štatno kasa, oj te el ada andro sistemos. Ada amenge the dophenel e Europsko unia. 

Sar keravas pre jekh projektos pro Urados vlady, la misterkaha prekalo buťukerinen Iveha Radičovaha pes sthodžam pre oda oj le romenge chibaľinel buči.

Sar džan ande anglicko, a hin len buči, ta akor sar by savoro pes čerindžahas sar čarovnaha paľičkaha. Le čhavoren bičhaven andro sikhšavibňa, ačhaven peske kher. A sar dživen čorikanes andre osada, kaj kamen te džal? O lichvara šaj buter barvaľon pro romengro čoripen.

E buči del le manušen dostojnosca. Sako jekh starostas tumenge phenla, oj sar del buči phuredere manušeske, savo kerlas ando socilazmus, ta kerel inakšones sar o terne. Prebuči hino sikhado. O terneder, saven nasas šajiben te kerel buči, hine našade. Nane pre buči sikhade.

Ada hin jekh začarimen kereka. Ajses manušes ela čhavore, no the len naela kaj pes te sikhavel te kerel buči. 

Sa kadi začarimen kereka te prečhinel?

Na som odbornička prekale poľnohospodartvo, ale phenav ajso šajiben. Šudžom oj pre Kuba palo manušengre čeripna pes tiž dochudle andro bare pharipena. O sovjetsko zvezos lenge imar buter nasšči šigitindža. Jekhvareste len nasas so techal, bo nadžanenas na sas sebestačna.

Chudle avka te kerel cikne poľnohospodrska družstvi. Te bi aspones kada pes varesas podporinelas. O nipi peske šaj ľikerde džviren a vareso bararde avri pro maľi. Ale the ada lenge pes musaj te sikhľol, bo oda nane ajso loko.

Sar o Roma Priavle andale Indija, o maľi imar sas rozdine. O Roma sas Lavutara, charťikana, košikara, sas len ala buča.

Andro berš 2007 zathodžan občanske združenie Romano kher. O da sas oda ačhiben, kana palo but phiribena palo urada, peske phenena oj buter dochudena andalo trito sektoris.

Bizones oj na. Kamevas vareso, so džanav korkori te ispidel a so pes phuvestar palo voľbi načerinela. No miro dikhiben sas zoraleder sar e realita. 

Jekhvar kije amende avľa o romano ľiribnaskro Ladislav Tavali a rodelas peske varesave baro kher. Phende leske oj Požoňate hin romano kher. Ale oda hin miri adresa ande bitovka ( asaben)

Imar vajkceci dešvar berša vakeras the le manušenca andalo aver naciji palo ciknonacijakro kher Požoňate. No ešebnones ňikhaj naarhľam ajso kher a the hin amen pharipena pes kije kada te dochudel. Ňiko amenge nakamľa te penajiminel le šatostar abo le forostar kher.

The prekal oda pes tumenge zadiňa te kerel. Kekrdžan online romaňi enciklopedija. Sa avľan pre ada gondoľipen? 

Ada gondoľidža avri miri kolegiňa. Kerlas andro Romano nevo ľil a dikhľa keci ode hin informaciji. Vašoda púeske phendža oj uľahas bi nalačho len te naskerel. Nadogeľa kio oda oj te keras avka sar oj kamelas, sar peske plaňindža. Nabešelas Periešiste imar pašo nevipnariben ada sas pharo imar.

Soske prekal tumnde sas interesantno te skerel e romanňi enciklopedija? Palo bazutno ačhipen nacijen kamľahas bi pes te postarinel o štatos. 

O štaos vareso kerel, pro agor, Perješiste hin Dokumentačno-informačno centros prekale roaňi kultura. The Martinoste hin Romengro Kulturakro Muzeum. Naphenav oj ada hin idealno

Pal ada muzeumos but Roma aňi nadžanen. Phiren ode ča čhavore save džan pro viletos andale sikhľarďi. Nedel pestar avri peskri fukcia avka sar o muzeum Brnoste. Andre oda amaro hin čino love the experta a neve projekti pes keren čepo.

Andro romano kher šigitinenas le cikne čhavorenge andalo tabora te sikľarel pes. Kerenas okruhla skaminda le uradňikenca palo ministerstvo the worschopi prekalo maškarutne sikhľavutne a denas lenca duma kaj te džal pre barutňi sikhľarďi. Hin o sikhľaviben klejaha sar te džal andalo čoripen avri?

He rovnakones sa paše majorita. O sikhľaviben igen but mol, ča pašo Roma hin o drom kije kada phareder.  Pre bibach hin ada oj but dada the daja naachaľon oj o sihľaviben hin drom sar peske te šigitinel.

Leperdžan ok pro agor kamen vareso te phenel so hin prekal tumende but mol

Sas man Rom, savo savoro tolerinlas, sas gadžo. Na sako džuvľi bi šaj kerlas oda som me. Varekana somas calo džives andre buči a mindik man diňa podpora. The miri sasi man delas podpora. Bijo lengro paš miri buči, nakerdžomas oda, so keravas, bo but phiravas pro droma.

Manžel bol prokurátorom na Generálnej prokuratúre. Veľakrát sa stretával s tým, že pred ním kolegovia hovorili o „Cigánoch“ ako o zlodejoch a asociáloch. Poznali Rómov v inom kontexte a on im musel veci vysvetľovať a bránil ich. Bol mojou veľkou oporou.

Miro rom sas prokuratoris pre Generalno prokuratura. Buterval pes arakhelas oleha, oj angla leste leskre kolega denas duma palo „Cigana“ sar pal ola so čorkeren a so hine asocijala. Prindžarenas le Romen andro aver kontextos a ov lenge phenelas oj hin len nalačho dikhiben le Roman braňinlas. Sas miro bari opora.

———

E Agnes Horváthová (64) E zathodžuňi občanskeho združenja Romano kher. Sikhadži avsri sar nevipnarka Požoňate, vajkeci berša ľirinelas prekalo buteder nevipena the časopisi. Andro berša 1995 až 1999 kerlas ande fundacia – Nadácia pre podporu občianskych aktivít,  savo pes prithovlas kijo oda oj o trito sektoris te terdžol pro pindre pre Slovačiko. Andro berša 2000 až 2006 kerelas andre Lumakri banka prekalo projekti, save sas prekalo avri čhide komuniti. Andro Junos la e prezidentka Zuzana Čaputová uprebaradža vaše lakri buči prekalo socialno rozvojis pre Slovačiko.