Text vznikol v spolupráci s Denníkom N. Slovenskú verziu nájdete tu.

Oka berš resľa but oprethoďi ťimin Magnesia litera vaš autobijografikaňi genďi Skutečná cesta ven, savi lekhavel pal prahakere Romende tel čhurale 90. beršende.

The mamuj oleste, hoj lestar ačhiľa bachtalo žurnalistas, dži adaďiveste kana les hin daravutno šuňiben, leske visaren leperibena pro šingunen, save les sar terne manušes marenas. „Oda nane radijos, nane man kočakori pre oda, aj te džanav te murdarel ola šuňibena. Oda hine avkaphendones  skikidne andro teštos,“ avriachaľarel o Patrik Banga.

Phenel, hoj Čechende the Slovakijate pes phujavel „sikhavibnaskero bibacht“, vašoda hoj len bičhaven andre špecijaliko škola the užaren, hoj nasigeder ačhona korkoreskere. „Čechende pes pal oleste choča vakerel the navľarel pes oda sar vareso, so hino nalačho, aľe ke tumende pal oleste aňi na vakeren.“

Andro vakeriben paš avreste the avriachaľarel:

• sar pes dochudňa andal zamukhľi romaňi vatratar maškar anglunende čechika žurnalistende,
• či pes šunel ačhado maškar čechiko socijetate
• sar sikhľiľa te zachudel peskero daraviben,
• soske tel pandemijate lekhavelas calo genďi mek jekhvar,
• the kaj dikhel la hraňica maškar generaťiko čoripneste the peskera paťivate.

Tumen lekhaďan e pustik Skutečná cesta ven pal oleste, sar oda sas te barol avri sar Rom andre 90. beršende Prahate. Kana the soske tumen rozginďan te prevakerel peskero ačhiben?

Rozginďom man beršeste 1999, kana avľom pale Jugoslavijatar. Čačikaňarďa man kamaratos, savo odoj sas manca – sas pherasuno vichodňaris, vičinelas pes Dodo. Lekhaďom akor pustikakero bazutňipen, aľe paľis avľa aver buťi, e fameľija the na džanavas te čalavel le lekhaďipneha dureder. Avka užaravas dešupandž berša, kana man ale na zgeľom le mire kamaratoha vichodňariha. Zgeľam amen andre karčma the dovakerďam, hoj lekhavaha la pustika jekhetanes.

O Dodo stradňa fotkakere nagativi, save kerďom Jugoslavijate, aľe nasigeder peske iľa dživipen, the pustikakere buťa pes pale ačhaďile. Visarďom man ke late  tel pandemijate, kana našťi keravas ňič aver. Maj savoro imar mukhľom avri, le phure tekstostar iľom ča zathode informaciji the lekhaďom les  alo mek jekhvar. La duma te lekhavel pal miro ačhibneste hin aľe buter sar biš berša.

Andre pustik lekhaven, so savoro predžidžiľan kana sanas čhavo the terno manuš. O manuša tumenge automatikanes na dvojinenas, rušerkenas tumen, andro skľepi pal tumende phirkerelas arakhibnarďi the pedal šingunende sanas ča darado, maj dži došalo. So oda kerela le terne manušeha, savo peske andro šuňibno vacht bonďarel dikhiben pre luma the sikhľol pes lake te paťal?

But pes dži akorestar na čerinďa. Hin man 41 berša the mindig oda jekhtones. The miri čhaj phirelas khere le rovibneha, hoj pes latar andre škola asan avri. Akanakes pes ke mande o šingune namištes ľikeren sigeder andre Slovakija sar Prahate. Kana man anglal trin beršende zaačhade Lučencoste, na dvojinenas mange.

O manuš peske pre oda the ľikerela oda sar ča ajsi veca. Džiakanakes man oleske čudaľinav, kana oda nane avresar. Kana man zaačhaďola o šinguno the phenela mange „Lačho ďives“, som but naužardo, so pes ačhol.

So hin andal tumaro dikhibnestar andre Čechi iľindones bibachťikanes, sar oleste sas andro 90. berša?

Andre Čechi oda zorales hoj feder sar Slovakijate. Prahate hine europakere šingune, dvojinen tumenge, čalaďipen lenca hino buterutnones feder. Dena lenge technikaňi the šoferiskeri legitimacija, salutinena maškar peste the džan khere.

Goreder oda pro serviko Čechende andro Chomutov vaj Olomouciste, kaj dživel baro romano manušipen the hine odoj o geti, the akor hine buter pharipena. Odoj pes mange anglal štare beršende ačhiľa, hoj mandar o šinguno phučľa, kaj čorďom peskero motoris. Kerďa oda mamuj oleste, hoj e technikaňi legitimacija the zeleno karta, oda motoriskeri pojistka sas sthode pre miro naveste. Sas oda zadikhlo, hoj o motoris hino miro, aľe o šingune the avka pen zathode automatikanes.

Sar oleha la voďikanes keren? Talam, hoj nane lokes te dživel andre luma, kaj ajci but čalavibena le pašaľipneha agorisaľol oleha sposoboha.

Andro Čechi man imar o manuša prindžaren, hin pal mande imar varesavi medijaliko karijera, the imar ke mande peske o šinguno, orvošis vaj chocko aver ajci na domukhela. Prekal ada zadikhibneste som pre oleste buterutnones feder sar ko priklados o Roma andal Nevo Brodos (o forocis pro serviko Čechende – redakcijakero lav). Na sako Rom šaj chudel o telefonos the vičinel le šingunengero prezidentoske.

Imar na zadživav bibachťiko ľikeriben avka buterutnones sar angomis, aľe le amalendar the prindžargutnonendar džanav, hoj oda pes ačhel sajekh. Kana oda hin imar buterutnones, imar mange olestar kerav pheras the visarav oda perdal lošibneste. Oda miri ajsi voďikaňi forma.

Andre pustik lekhaven pal oda, sar tumen šingunengero zoraľipen čerinďa sar manušes. Irinen, hoj paš chocsavo šuňibnaskero daravibneste anglal peste dikhen le šingunen, savo tumen marel the akor tumen chudel bari dar the šuňiben, hoj jekhfeder zaarakhiben hino mariben. Del pes tumenge oleha andro teštos barardo šuňibneha te buťarel the te čerinel le šuňibnen, save andre tumende ola ačhibena sthovkerenas?

Hin man avka dži akanakes, hoj o manuš pes ole čitrostar lokes na odciredela. Oda nane radijos, nane man kočakori pre oda, aj te džanav te murdarel ola šuňibena. Oda hine avkaphendones  skikidne andro teštos. The kana som phureder, akor som smiripneder the imar man na dav avka sig te rozčhivel. Akanakes mange zachudav andre ajse ačhibena te kerel pheras.

Na džanav, so bi pes ačhiľas, kana bi man vareko kamelas te marel. Talam anglal jepaš beršeste man ke amende anglal khereste marde, akor pale šunavas odi dar, savi predžal dži bari choľate. Rozginďom oda avka, hoj vičinďom šingunende.

Sar tumen akor ľikerďan o daripen?

Gindinav, hoj o manuš oda sikhľola beršipneha. Imar man na kamav te marel, pre oda imar som phuro, decembroste mange uľiľa o vnukos (Asaben). Naachaľipena rozginav  avka, hoj lendar oddžava.

Buter pustikakere kotora  agorisaľon lekhavibneha, hoj či pes tumenge „imar agoral“ diňa integracija andre čechiko socijeta. O kikidňipen musaj te probaľinel savoro so pes del, aj pre tumende o buteripen dikhel sar pre jekhes lendar, musaj te jel pharipnardo.

Sigeder lekhavavas oda sar pheras the čino man asavas oleste, hoj akor ňiko aňi na džanelas, so odi integracija hin. Sako peske gindinelas, hoj kana keraha  oda, so „gadže“, avaha integrimen the ne džanahas, hoj integrimen na avaha, kana bi kerahas chocso. Buteripen kamelas le Romendar, aj amen ľikeras jekhtones sar jon – oda aľe na sas integracija, aľe asimilacija.

Na perelas tumaro thoviben ko buteripneste tel bichasňaribneste vaš romaňi peskeripneste?

Pre mande oda avka na perelas, aľe sas oda ke mire duvľardo phraleste. Kerelas savoro, so lestar „o gadže“ mangenas, dži pes lestar „o gadžo“ ačhiľa. Man le phureder phraleha pes oda dži avka na čalaďa the ačhiľam sar Roma.

Aľe me  akor gindinavas, či mange arakhava romňa, kana na avava ajci dosta sar „gadžo“. Achaľuvela, kana lake sikhavava, hoj man hin bari fameľija, so hin ke Romende ačarutnones? Probaľinavas te phirel  le „rakľijenca“, aľe dikhľom, hoj oda buterutnones pes na del.

But sikhľile pre oda, hoj jekhpašutňi fameľija hiňi e daj, o dad the jekhbuteres e phen – strično phen imar ňikas na interesinel. Pedal mande hiňi jekhpašutňi fameľija the strično phral andal trito fajtatar. Jekh sikrate oda imar preačhiľom te rozginel. Phenďom mange, hoj kana man e piraňi na kamel sar o Romes, šaj mange chuťel pro dumo. Užarava mange pedal ajsi, savi ada achaľola.

Na kamavas man zorales te presikhavkerel sar „gadžo“, aj te zaperav. Aľe na zaperďom the aňi maškar Romende. Či o manuš kamel vaj na, probaľišagos le „gadženca“ les cajchinela. Paľikerdones lenge dikhľom aver seratar oda, so varesave oleske phenen „romano problemos“. Čačes hoj hine o manuša, save na kamen ňič te kerel.

Kana somas čalavibnardo, samas sikhľarde te vakerel, hoj nane Roma, save na kamen te buťarel the aňi ajse, save khere maren pengere romňijen. Choc oda na kerahas džanindos, čačikanes hoj chochavkerahas, bo sikhavas le bachtale Romen, aľe na vakerahas, hoj hine the o Roma, save hine avresave. Pre aver sera, kana bi sas sunto dojekh „gadžo“, dživahas bi andre jekhšukareder luma.

Čačikane lava maškar peskere manušen šaj šunen the andre tumari pustik. Pro agor jekh kotoreste lekhaven, hoj tumen sprindžarďan le Romeha, savo „gindinel jekhbuter dži tajsaste“. Kaj hiňi pedal tumende e hraňica olestar, vaš soste penge o manuša andal zamukhle vatrendar korkore šaj resen the so hino, visardones, sistemiko saňariben, savo lenge na domukhel te džal avri andal generaťiko čoripnestar?

Miri daj biagorisarďa bazutňi škola, dochudľa pes dži efto klasate. Na sas ňisavi butgoďaverutňi, aľe odgeľa andal pašaľipnestar, kaj dživelas, la fameľijaha Prahate. Agoreste komunizmuste ta ča – sar but aver Roma – la na sas buťi, aľe paľis sikhľiľa avri the kerelas chocso, aj te peske zarodel love. Ko priklados bikenkerelas andro T-Mobile o paušala. But veci na kerďa mištes, ko priklados nasigeder prebešľa andro gav, aľe but pes zathovelas. The oda pedal mande odi hraňica, so pre late phučen – paš o Romen the paš o „gadžen“.

Bizo, choc oda ima ča avka, le Romes oda hin phareder, bo hine bidžaňibena the andre buťi lestar užaren, hoj čorkerela the na phirela andre buťi avka sar kampel. Le manušes paľis hin duj aštipena. Vaj oleha kamel vareso te kerel, vaj pes adaptisarela oleste, hoj dživel namištes.

The achaľuvav the oleste, hoj na sajekh pes oda del. Del pes te achaľol, kana imar o manuš našťi džal dureder, vašoda hoj džala 20-var te dikhel o kher the 20-var leske phenena, hoj leske oda kher na dena. Varekana čirla davkeravas vaš lovende o kher, kaj akanakes bešas la romňaha the o najomňikos pes mange jertisarinelas, hoj hino Rom. Oda amen ada sikhade  „o gadže“. Aľe e hraňica vaš peskeri korkoreskeri paťiv hino thoviben vaš varesoste.

Andre pustik the lekhaven, hoj tumaro voďipen vaš sikhľaribnaste na sas aňi avko hoj sikhaďipen, aľe o thoviben te sikhavel „le gadženge“, hoj o Rom šaj dživel sar jon. Pregeľan imar ada vachteskero kotor? Tumen šunen sar jekhto manuš andre čechiko socijeta?

Na šunav the gindinav, hoj man šoha avka na šunava. Imar ačhiľom andre ajso vachteskero kotor, kana džanav, hoj pes ada na ačhola. Pedal daskeci manušende avava jekhto socijetakero kotor – sar žurnalistas, lekhavibnardo, lavutaris vaj programatoris. Aľe perdal avrirodipnende 84 percenti andal savore manušen le Romen andre Čechi na kamen, pedal lende mindig avava  sar parazitos. Pro manušen, save man na kamen, chasav avri.

Save sas vachtoskere kotora ko dromeskero jekhipnaripen oleha, hoj pedal varekaste šoha na avena sphandlo le čechiko socijetaha?

Sar terno but kamavas, aj te zaperav andre socijeta. Solacharavas olestar, hoj man o šingune ajci na kontrolinena the telethovena. But kamavas te dochudel učoškolakero navľaripen the na interesinelas man, či avela mandar pravňikos vaj inžimiris. Gindinavas, hoj kana avava sikhado, akor imar zaperava andre.

Nasigeder, kana man sas 18-20 berša, somas čačikaňardo, hoj kana socijetate na zaperava, na ela man romňi. Džiakanakes na achaľuvav, soske mange la akor na arakhľom. The paľis kamľomas te jel sar redaktoris vaj žurnalistas. Na džanav, sar oda hin andre Slovakija, aľe Čechende hin jekhetanes šajnones 10 romane žurnalisti. Gindinavas mange, hoj kana socijetanes zaperava the ela mandar paťivalo manuš, ela mandar the paťivalo žurnalistas, aľe dikhľom, hoj lačho žurnalistas avava ča akor, kana avava ačarutno.

The gindinav, hoj the oda hin the oda, so manušen interesinel pre mire tekstende. Nane lekhade avka zorales, pustikakero čechiko čhibaha, irinav pal savoreste vortanes, čačikanes. Oda hino miro štilos, oda me ajso som. Choc kana varekana man thovav te lekhavel „šukar“, pal sikrica dikhav, hoj pale irinav čačikanes the vortanes.

Tumen san bachtalo moderatoris, žurnalistas, lavutaris. So sas pro tumaro dživipnaskero drom but baro?

But baro sas, hoj sprindžarďom lačhe manušen – bijo lende bi pes oda na delas. O Del ľikerel zachudkerdonenge, o thoviben hin lačho, aľe bijo lačhe manušen pašal peste o manuš na kerela ňič. Musaj ole zgeľipnende te džal vortanes.

Butere tumare prindžargutnonenge le čhavoripnestar pes o drom avral zamukhlo pašaľipnestar na dochudňa. Andre pustik lekhavel pal „sikhavibnaskero bibacht“ pre jekh calo Romengeri generacijate – oda pal užaripneste, hoj le manušen, saven o them bičhavela andre biačarutňi – andre Slovakija špecijaliko – škola, ačhona korkoreskere the bachtalune. Phujavel čechiko them o bibacht pre Romende sajekh?

Ačhel oda sajekh. Načirla rozginahas, hoj andre Čechiko republika hin 122 segregimen školi vaj školi, kaj hine segregimen klasi. Oda bari bibacht. Le romane čhaven pen sajekh bičhaven andre špecijalika školi – the amen len hin, vašoda hoj „biačarutna školi“ kerďam tele. But romane čhae hine dijagnostikimen sar demenťika, choc lenge ňič nane. Gindinav mange, hoj oda hino problemos vaš calo Eurapekero – iľindones avka hin the andre Bulgarika vaj aver themi, kaj dživel romaňi socijeta. Na kamas te dikhel romane čhaven jekhečačikanes.

Andre 90. beršende oda sas avka, hoj kana tumen vičinenas Horváth, lokores hoj tumen dine andre biačarutňi škola. Oda pes čalavelas jekh calo generacijaha le romane čhaven the akanakes pre oda peras tele.  O manuša, so sas andre „biačarutne školi“ našťi so sikhaven peskere čhaven, vašoda hoj korkoren len nane sikhaďipen.

Kana sas vareko murňikos, the o čhave talam ena murňiki. Aľe kana o čhave dikhen le dades, savo ča bešel khere the jekhvar čhonoste resel socijaliko love, šunen oda sar varesavo štandartos. Oda ajsi čudaľimen kereka. Oda čačes sas sikhavibnaskero bibacht.

Adaďives hin neveduno te rakinel pre Romende, so len nane buťi the na zathoven pen – the me varekana rakinav. Jekhe laveha dothovav, hoj ko len oda sikhaďa. The me bi geľomas andre biačarutňi škola, kana bi oda na domukhľa miri daj the miro kakus bičhado. Keci Romen hin kakus, savo hino sar bičhado? 

The andre Slovakija pes „sikhavibnaskero bibacht“ ačhel džiadaďiveste the oda hin štandartos. Čechende pes pal oleste choča vakerel the navľarel pes oda sar vareso, so hino nalačho, aľe ke tumende pal oleste aňi na vakeren.“ Pal 20 beršende avela aver Kotleba the vakerela le manušenge, hoj o Roma hine hjabachabnaskere. Ole čhaven imar das andre špecijalika školi akanakes. Keci lendar ačhona pravňika, orvoša vaj inžimira.

Avas pale ke pustik. Sar džalas tumaro lekhavibnaskero ačhiben, hin tumen varesavi ačar?

Buterutnones lekhavavas raťate, vaj paľis sig tosara varekana maškar 5 the 7 orate. Akor miro šero gindinel jekhfeder, hin man paš lekhavibneste čites, savo mange kampel. E romňi sovel, ňiko mange na vičinel the ňiko mange na kerel choľi. The mek mange kampel kaveja the šilaľi, me but pijav kaveja.

Keci tumenge ľikerelas te lekhavel genďi Skutečná cesta ven?

Talam trin kurke, oda sigeder hoj ginďardo vakeriben sar pustik – nane odoj ko priklados ňisave dijalogi. Jekhphareder sas te leperel, so pes kana ačhiľa the te stradkerel o informaciji. Le amalenca amenge ezervar vičinahas, aj te leperas pre savore ačhibnende. Sas man len andro šero rozčhivkerde the kampelas mange len te del jekhetanes andro jekh šoros. Oda sas jekhphareder.

Oka berš lekhaďan daravuno ačhiben Erža. Novembroste 2023 lesdiňa avri o avridiňipnardo Epocha sar sphandľipen vaš ačhibnaskero skidňipen. Kiden tumenge duma ko ada ačhibneste andal romaňiparamisakeri tradicijatar?

Na. E Erža sas phuri daj le mire strično phrales, kidkerďom duma le fameľijakero čirlatuňipnestar. Kidkerďom avri, so pes pal late andre fameľija vakerelas. O paramisa irinelas amaro phurokakusardo Dežis, so sas giľutňaris. Me mange phenďom, hoj probaľinava daravuno vakeriben.

Patrik Banga (1982) Čechiko lavutaris, žurnalistas, moderatoris, lekhavibnardo the zarodkeribnardo andro IT. Zgeľa andal prahakero Žižkovostar, aľe aviben les hin the Slovakijate. Beršestar 2007 buťarelas pedal portaliste iDnes.cz sar blogeris, reporteris, komentatoris the vakeribnardo editoris. Beršeste 2012 pes jekhesthoďa pro dokumentos pal ostravakere getende, sas the redaktoris andre Čechiko televizija. Nasigeder avľa pale andro iDnes.cz, kaj sthovkerel o blogi. Beršeste 2022 leske avľa avri autobijografikaňi genďi Skutečná cesta ven pal dživipneste vaš prahakere Romende tel čhurale 90. beršende. Vaš adi genďi  resľa but oprethoďi ťimin Magnesia litera andre kategorija Beršeskero elšino.

Našli ste v článku chybu? Napíšte nám na [email protected].