Slovenskú verziu si môžete prečítať tu.

Le gindipnes te prethovel le Mangipnen, jekh andal jekhprindžarkutneder giľutnengere kidňipnendar le Milan Rufusostar, andre romaňi čhib, hin imar 20 berša, leperel peske e Anna Koptová. Jekh andal lakere amaľinendar, e sikhľarďi Alexandra Urbancová, akor cvičinelas kulturakero programos le romane sikhľuvnenca, tel saveste genenas Rufusoskere giľutne.

„O čhave pen bajašnones sikhade o giľutne goďipneste the akor e raňi sikhľarďi, kana dikhľa lengeri loš, presikhaďa e žaľa, hoj o giľutne nane prethode the andre romaňi čhib,“ avriachaľarel e Koptová, butvachteskeri thovibnarďi, e poetka the žurnalistikaňi.

Nabut olestar avle avri duj mangipena andre romaňi čhib. Niposarďa len avri la Koptakeri Nadácia dobrá víla Kesaj andro čhoneskero Štareprajtengero. „O romane sikhľuvne penge len zakamle the sig len ile ke peste. Talam the vašoda, hoj the jon le jileha zadikhenas pre autoriskero šuňibno rodkeripen le ajsipnes the čačipnes vaš manušikano isipneste.“

Mindig sem len sas andre peskeri dajakeri čhib ča duj andal buter sar penda giľutnendar, save le beršende „nacijasaľile“, sar lekhavel e anotacija le sano Rufusoskero kidipnes. Andre Nadacija penge vašoda phende, hoj bi les le romane genariske majinenas te del „vaš calo peskero šukaribneste“, sar phenel e Koptová.

Kerďipnaskero avridiňipen andre romaňi čhib hin tel late baro the vašoda, hoj o romane autora the autorkiňi nabut lekhaven o teksti sthode le čhavorikano genariske. Iľindo probaľišagos hin the le čechiko-romano avridiňipnardes Kher.

Leskeri direktorka e Radka Patočková palal duje beršende phenďa, hoj romaňi literatura pedal barende pes polokes kherutňarel pro čechiko pustikengero šacoste, no imar čineder zadikhel paš avrideňipneste pedal čhavende.

„Mi oda avel amaro probaľipen pal artikavno thovibneste Neve mangipnen avrisikhibno goďipneste, aľe the ačhavibnes adošagoste la raňi sikhľarďake the lakere sikhľuvnenge,“ phenel e Koptová.

Bolďi le kalo cukroha

E Nadacija avridiňa la pustik novembroste 2023. Rufusoskere giľutne prethoďa e Koptová the le čhibakero prikeribneha lake šegitinelas lakeri čhaj romistikaňi the autorkiňa le romano-slovačiko frazeologikano lavustikoste e Martina Horňáková.

Romaňi-slovačiko verzija andre peste pherďarel 46 giľutne – le modľišagostar vaš dadeste la daha perdal paľikeribneste vaš džvirende, modľišagos vaš smiripneste dži gindipneste pal čhavorikaňi žaľate the o verši pal sakoďivesutno mareste. Pro agoreste hino Rufusoskero dophenďipen, ajso sar punktos pal calo pustikate.

„Goďaveripen the lačhojileskeriben avibnaskere giľutnen pes andre romane verziji gendisaľon dži ajci, hoj e autorkiňa ke sthovibneste te prethovel len pes thoďa na ča bare šuňibneha the bibaripneha ko avibneste, aľe the le kamibneha ke ole dženenge, pedal saven sthoďa thovibena,“ irinďa pal kidipneste andro anglalpheňiben čechiko romistikaňi Lada Viková.

Avrideňipnarde sthode la pustik te bolel le kalo cukroha, saveha pes o gulo šmakos sphandel le smiripneha, arakhibneha the lačhe leperibnenca – ko priklados pro čhavoripneste. „Amen oda šunas avka, hoj geňiben le Rufusoskere giľutnen uštavel le genarengere iľindone šuňibena. Akanake avka sar o gulo cukros barvaľisaľol le šmakos, paťas, ho o giľutne barvaľisaľona the lošarena genarengere voďa,“ avriachaľarel e Martina Horňáková.

Ko Rufusoskere giľutnende la sas pašes imar cikňibnestar, elšines len arakhľa khere andre bešibnaskeri soba andre dadeskeri the dakeri pustikengeri fala, kana phirelas andre bazutňi škola. Lošarďa la autoriskero dikhiben the veršengero čalaviben, savo sthovkerelas. Buter džanelas pal vachtoste te ľikerel goďate the kidňa penge len the pre školakere genarengere suťažende.

E Horňáková zadikhel le Rufus andro Mangipena sar lačhojileskero mentoris. „Andre dojekh giľutňi hino bibaripen the paťiv ko savore manušen the ke luma, savi hiňi paš amende. Nane oda ča lava pro papirošiste,“ phenel. O verši tel late šaj pen dihen pro elšino geňibneste lokes, aľe sako avreha pes andre lende det te arakhel nevo the nevo thoďipen. „Bizo, oda perel pro akanutno genariskero ačhibneste the predžide probaľišagende. Oda veršengero šuňiben vachtostar čerinelas the man.“

Pustikakero prethoďipen sar lumakero pheras

Anna Koptová imar prethoďa but pustika, le romane laveha buťarel imar deštune berša. Pedal teatroste vaš romaňi narodnosťiko cikňibneste Romathan, savo sthoďa the beršende 1992 dži 1998 les ľigenelas, prethoďa andre romaňi čhib la tragedija Ratvalo bijav the muzikalos O Roma džan opre ňeboste.

Akorutňi redaktorka vaš Východoslovenské noviny hiňi the autorkiňa le lavustik Rómčina do vrecka the peskere giľutnen, save avridiňa andro poezijakero zborňikos Kale ruži.

Beršeste 2020 lakeri Nadácija dobrá víla Kesaj diňa avri slovačiko-romano thoviben le romanos O ursitora, savo anglunes francuzikones lekhaďa o romano lekharis Matéo Maximoff.

Oka berš e Koptová resľa ašunďipen la prezidentkatar Zuzana Čaputovatar vaš but bare buťa vaš arakhibneste le manušikane hakajende the biphandľipnende. Elšines vaš 90. beršende sar bičhaďi buťarelas pedal oleste, aj te jen Roma paťande sar narodnosťengero cikňiben, paľis pes zachudelas la štandartizacijaha vaš romaňi čhibate. 

Thoviben vaš kidipneste le Milan Rufusoste, savestar pes bikenďa buter sar 183-ezera pustika perdal 14. avrideňipnende, lake ľikerelas čineder sar duj berša. Ko prethodo tekstos pes sikra sikrate visarkerelas the prikerelas les.

„Mindig mange andro romano tekstos vareso chibaľinelas, šunavas, hoj la romaňi čhib pedal varesave giľutnende nane čačikane lava, andre lengero izdraľipen, andre lengero vudut nane pherďarde Rufusoskere gindipena the dikhibena,“ leperel e Koptová pre buťate le lavenca.

Kana lake kampelas te šegitinel la čhibaha, mangelas peskera čha la Martina, savi lake sar e čhibakeri džanďi šegitinďa te rodel odpheňibena le lavustikendar či tekstendar avre romane autoren.

„Gindinav, hoj paš thovibneste pregeľom the e škola le lumakere pheraseha, aľe anglunes le lačhojileskere the la voďa the le teštos barvaľisardo „rufusoskero“ programoha. The som vaš oda savoreste but paľikerďi.“

Rodkeripen pal čhibakere garuďipnende

E Koptová phenel, hoj jekhbareder sas paš Mangipnengero thovibneste rimoskero rodkeripen. O Rufus, so sas cajchindo vaš laveskero rajeste, tel late thovel avri o goďipena, šuňibena the sphandľipena šegitindones le mandaipneskere giľutnone charňaripnenca, paľikerdones soste pes le genarenge sikhaven o rimi lokes the sar te bi bijo pharipneste.

„Smiripňaren miri voďi the vičinen andre mande „o kampľipen“ te kamel le dživipnes perdal leskero butere presikhavende. The choc e romaňi čhib hiňi bonďarďi, o rimi le ačarutno autoriko bičhavibneha pes andre leste sikhaven phareder,“ avriachaľarel e thovibnarďi. Pal šajnone dovodende dikhel o čačipen, hoj e romaňi čhib nane dži ajci literaťiko barisaľarďi the chibaľinel lake probaľišagos le thovibnenca avresave literaťiko žanren.

Thoviben avrisikhavel sar o ačhiben, kaj kampel o šuňiben, sthoviben the but lačho džaniben le soduje čhiben. E romaňi čhib tel late hiňi špecifikaňi andr´oda, hoj la hin avresave varijanti the dijalekti. Kana hoj historikanes pherďarelas andre peste o lava the sphandľipena le čhibendar aver nacijendar the sikra sikrate bisterelas pedal peskere čačikane lava.

Jekhe slovačiko laves šaj jel andre romaňi čhib buter ekvivalenti, saven hin avresavo aviben. Sar priklados e Koptová anel o lav svet. Andre romaňi čhib hino navľardo le lavenca svetos (prekidno le slovaňika čhibendar), világos (prekidno la ungriko čhibatar) the luma (prekidno la rumuňiko čhibatar).

„Me peske le čhavorikano vachtestar ľikerav goďate, hoj o svet sas andre amari fameľija navľardo le laveha sumnal. Aľe adaďives hin ada lav maškar Romende Slovakijate so ča bisterdo. Andre ňisavi vakeribnaskeri vaj literaťiko parsuna les na šunďom, ča andro lavustik sar archaizmus.“

E Koptová arakhľa, hoj andre štandardizimen maškarthemutňi romaňi čhib pes o svet prethovel sar sundal. Paš rodkeripneste pal jekhefeder parsumate arakhľa the avriachaľiben francuziko čhibalestar the romistatar Marcela Courtiadostar, tel saveste sas elšino mandaipen vaš laveste, savestar romano sundal zgeľa, sas „šukar“.

„Ole phuroindijakero laveha o Indi vakerenas pal peskero sphandľipneste le savoreha šukareha, so sas pašal lende,“ avriachaľarel the dothovel, hoj pal ada arakhibneste bi peske mangelas, aj pes o svet andre romaňi čhib sikhavel perdal laveste sumnal vaj sundal.

The soske oda leperel paš Rufusoskere Mangipnende? Vašoda kaj thovibnaris, savo kamel čačes te gendisaľol avibnaskero kerďipen, musaj te prindžarel dži ajse čhibakere averibena. „Musaj te džanel, kaske hino o tekstos thodo the tel oleste te kidel avri jekhfeder varijanti the te sthovel so jekhpuntošneder mandaipen. The avka oda sas the andre miro thoviben le Rufusoskere Mangipnen,“ phenel e Koptová.

Lakeri čhaj, e čhibakeri the romistikaňi e Martina Horňáková phenel, hoj e romaňi čhib hiňi butvar telethoďi na ča le gadžendar, aľe the korkore Romendar. Mindig oda nane ačarutnones, aj pen o manuša sprindžaren le lekhaďi formaha vaš romaňi čhibate – mi oda vaj jel školate, literaturate vaj medijende.

„Sem but lačho thoviben mira da sikhavel, hoj e romaňi čhib hiňi ahorvaľi, metaforikaňi čhib, so hino lačho inštrumentos pedal keribneste vaš phareder the poetikaneder tekstende.“

Našli ste v článku chybu? Napíšte nám na [email protected].